Xuất bản tại Italia từ hơn 60 năm trước, nhưng cuốn sách quý này đã bất ngờ thực hiện một hành trình đặc biệt để trở về với quê hương Việt Nam.
Đây không chỉ là câu chuyện về một ấn phẩm quý mà còn là minh chứng sống động về sự kính trọng và tình cảm sâu sắc của bạn bè quốc tế dành cho Bác Hồ. Đó cũng là thành quả của rất nhiều nỗ lực thầm lặng sau nhiều năm, với sự tâm huyết của nhiều cá nhân để cuốn sách bằng tiếng Việt được tái bản.
Cuốn sách đặc biệt
Vào những năm 1960-1970, khi cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước dần đến thắng lợi cuối cùng, làn sóng ủng hộ Việt Nam lan tỏa mạnh mẽ khắp thế giới, trong đó có Italia. Chính giữa dòng chảy lịch sử ấy, một nhóm tác giả tâm huyết đã tập hợp, biên soạn và cho ra đời cuốn “Ho Ci Min - un uomo e un popolo”, xuất bản năm 1968 bởi Tạp chí Vie Nuove (Những con đường mới), cơ quan ngôn luận của Đảng Cộng sản Italia thời điểm đó. Cuốn sách thể hiện tình đoàn kết quốc tế và góp tiếng nói mạnh mẽ ủng hộ cuộc đấu tranh chính nghĩa của nhân dân Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Người.
Những bản in đầu của cuốn sách mang vẻ ngoài giản dị nhưng trang trọng, với nội dung trình bày bằng tiếng Italia, thuật lại tiểu sử, sự nghiệp cách mạng vĩ đại cũng như đi sâu phân tích tư tưởng, đạo đức và phong cách giản dị, gần gũi của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Điểm đặc biệt của cuốn sách là bao gồm 12 tập truyện bằng cả chữ và tranh với hình ảnh Bác, Đại tướng Võ Nguyên Giáp và những nhân vật lịch sử khác được khắc họa sinh động, gần gũi, sắc nét. Những chương truyện được các họa sĩ thai nghén và thực hiện từ năm 1960 đến 1968, rồi lần lượt in trên nhiều số báo trước khi được tổng hợp thành sách.
Thực tế, sau hàng chục năm ra đời, cuốn sách “Ho Ci Min - un uomo e un popolo” bất ngờ được một người trẻ Việt Nam tìm thấy và nhen nhóm hành trình đưa cuốn sách trở về Tổ quốc. Đó là vào khoảng năm 2005, anh Trần Thanh Quyết, khi ấy là du học sinh tại Italia, nay là Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký Hội Hữu nghị Việt Nam-Italia, bất ngờ thấy thông tin về cuốn sách xuất hiện trên trang web của Trung tâm Việt Nam học tại thành phố Torino. Anh bị thu hút bởi hình ảnh trang bìa và tiêu đề, muốn tìm đọc nhưng khi liên hệ thì trung tâm lại không lưu giữ bản thảo gốc. Dù nỗ lực tìm kiếm suốt thời gian dài sau đó, nhờ giúp đỡ từ nhiều người bạn Italia, tuy nhiên anh chưa có thêm thông tin nên đành tạm gác lại…
Anh Quyết chia sẻ: “Năm 2020, thật tình cờ tôi nhận được tin nhắn từ bác Renato Darsie, Chủ tịch Chi hội Italia-Việt Nam vùng Veneto, cho biết thành viên trong chi hội là ông Fabio Marangon tìm thấy một cuốn sách quý về Chủ tịch Hồ Chí Minh và muốn chia sẻ”. Khi nhận được ảnh bìa, anh Quyết ngỡ ngàng nhận ra đó chính là cuốn sách mình từng ao ước tìm đọc. Chỉ khoảng một tháng sau, anh nhận được bản scan màu đầy đủ của 12 chương truyện từ ông Marangon. Anh và vợ - giảng viên Bùi Thị Thái Dương ở Khoa tiếng Italia, Trường đại học Hà Nội, sau này cũng là dịch giả chính của cuốn sách, đã đọc say sưa và thật sự xúc động bởi nội dung sâu sắc và tranh minh họa độc đáo. Ngay lập tức, ý nghĩ đầu tiên nảy ra trong anh là: Cuốn sách này phải được dịch sang tiếng Việt và lan tỏa đến đông đảo độc giả Việt Nam, nhất là thế hệ trẻ.
Với sự kính trọng đối với Bác Hồ và tình yêu sâu sắc dành cho đất nước Italia, anh Quyết bắt đầu hành trình tâm huyết của mình. Anh chia sẻ mong muốn triển khai dịch sách và đề xuất tặng bản gốc cho Bảo tàng Hồ Chí Minh và được Chi hội Italia-Việt Nam vùng Veneto đồng tình. Trong một chuyến công tác tại Italia, anh tìm gặp hai bác Darsie và Marangon để trực tiếp nhận sách. Khoảnh khắc cầm trên tay ấn phẩm gốc thật sự rất đặc biệt: “Vừa xúc động vì được tiếp cận cuốn sách quý, vừa tự hào về tình cảm và sự tâm huyết mà những người bạn Italia dành cho Bác và nhân dân Việt Nam cho dù hơn 60 năm đã trôi qua”, anh Quyết kể.
Sau khi tiếp nhận và đưa sách về Việt Nam, Hội Hữu nghị Việt Nam-Italia thông tin chính thức với Bảo tàng Hồ Chí Minh và thực hiện thủ tục để trao tặng sách. Và ngay trong năm 2020, Hội phối hợp Đại sứ quán Italia tổ chức lễ trao tặng tại Casa Italia-Trung tâm Văn hóa và Thương hiệu Italia ở Hà Nội. Trong sự kiện, đại diện Nhà xuất bản Kim Đồng bước đầu có những trao đổi về việc biên dịch và phát hành bản tiếng Việt. Sau này, các bên thống nhất phát hành bản dịch với sự tham gia hiệu đính nội dung từ phía Bảo tàng Hồ Chí Minh và Viện Sử học (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam), nhằm bảo đảm yêu cầu thẩm định chính xác thông tin, mở ra cơ hội để cuốn sách được chính thức tái bản.
Hành trình ở Việt Nam
Cuốn sách gốc được Bảo tàng Hồ Chí Minh tiếp nhận gây ấn tượng mạnh với các nhà nghiên cứu, nhà sử học và đại diện Nhà xuất bản Kim Đồng. Nhưng sự ngạc nhiên và niềm vui ban đầu nhanh chóng nhường chỗ cho những trăn trở bởi bản sách đã cũ, viết hoàn toàn bằng tiếng Italia và quan trọng nhất là nhóm tác giả đều không còn. Việc xác thực thông tin và bảo đảm tính chính xác về lịch sử cho việc tái bản bằng tiếng Việt trở thành một thách thức không hề nhỏ.
Cuốn sách là một tác phẩm rất đặc biệt, là một trong số ít cuốn sách nghiên cứu về cuộc đời, sự nghiệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh do các tác giả nước ngoài viết ngay thời điểm Người còn sống.
Bà Trần Thị Phương Lan,
Trưởng phòng Tư liệu, Thư viện (Bảo tàng Hồ Chí Minh)
Bà Trần Thị Phương Lan, Trưởng phòng Tư liệu, Thư viện (Bảo tàng Hồ Chí Minh) kể: Bảo tàng nhận định đây là một tác phẩm rất đặc biệt, là một trong số ít cuốn sách nghiên cứu về cuộc đời, sự nghiệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh do các tác giả nước ngoài viết ngay thời điểm Người còn sống. Tuy nhiên, việc thiếu thông tin kiểm chứng từ các tác giả đã đặt ra yêu cầu về một quá trình kiểm tra, xác minh cực kỳ cẩn trọng trước khi tiến hành tái bản.
Một khó khăn khác là thời điểm này bùng phát dịch Covid-19, mọi kế hoạch triển khai dịch thuật và xuất bản tác phẩm buộc phải tạm gác. Khi đại dịch qua đi, anh Quyết nhanh chóng đề xuất lãnh đạo Hội Hữu nghị Việt Nam-Italia khởi động lại. Tuy nhiên lúc này, khi bản gốc có được đã cũ, lại đang được Bảo tàng Hồ Chí Minh lưu giữ với quy trình quản lý hiện vật rất nghiêm ngặt thì việc tiếp cận trực tiếp có thể gây nguy cơ hư hỏng bản thảo. Nhưng may mắn, sau nhiều thời gian tìm kiếm, anh Quyết tìm mua được cuốn sách nguyên bản thứ hai vào đầu năm 2022 từ một người sưu tầm. Sau khi kiểm chứng kỹ thông tin, anh đặt mua và nhờ người nhận sách giúp ở Italia và trực tiếp sang đưa về Việt Nam trong chuyến công tác cuối năm 2022.
“Chỉ khi có thêm bản thứ hai trong tay, chúng tôi mới sẵn sàng cùng Nhà xuất bản Kim Đồng triển khai phương án dịch và đồng thời đánh giá khả năng phát hành chính thức tại Việt Nam”, anh Quyết nhấn mạnh.
Một nhân tố thổi luồng gió mới vào dự án tái bản cuốn sách đầy tính chính trị lại là biên tập viên trẻ của Nhà xuất bản Kim Đồng - Lê Chi, sinh năm 1991. Lê Chi kể: Cô từng là du học sinh Italia cho nên có vốn ngôn ngữ nhất định. Khi tham gia quy trình dịch sách, cảm xúc của cô xen lẫn giữa niềm vui và cả sự tự hào. Thách thức lớn nhất là làm sao để bản dịch tiếng Việt không chỉ chính xác mà còn truyền tải được tinh thần, cảm xúc của bản gốc, đồng thời bảo đảm mọi thông tin về Chủ tịch Hồ Chí Minh hoàn toàn chính xác.
Dịch giả Bùi Thị Thái Dương cùng biên tập viên Lê Chi phải mất hai năm rưỡi để hoàn tất toàn bộ công việc dịch, biên tập và tham vấn nội dung. Chỉ riêng việc dịch cuốn sách tiêu tốn tới tám tháng. Sự phức tạp của ngôn ngữ và yêu cầu cẩn trọng nghiêm túc trong việc chuyển ngữ các thuật ngữ lịch sử, văn hóa sao cho phù hợp độc giả Việt Nam nhưng vẫn giữ nguyên bản và tính chính xác cao nhất về Bác Hồ mà cô và dịch giả đặt ra khiến họ không thể đi nhanh.
Lê Chi kể, có những lúc, cô và dịch giả phải mất hàng giờ để thống nhất chỉ một vài câu, một vài từ, vì “mặc dù là một cuốn sách tranh, nhưng từng câu chữ đều mang ý nghĩa lịch sử sâu sắc”. Lê Chi và dịch giả liên tục phải tham vấn ý kiến từ các chuyên gia hàng đầu về Chủ tịch Hồ Chí Minh và lịch sử Việt Nam để không để bất kỳ sai sót nào xảy ra, dù là nhỏ nhất.
Các chuyên gia của Bảo tàng Hồ Chí Minh và PGS, TS Đinh Quang Hải của Viện Sử học là những người trực tiếp tham gia hiệu đính, kiểm tra các sử liệu liên quan cuốn sách. Bà Lan cho rằng, khó khăn lớn nhất là phải xử lý hài hòa ba vấn đề: Tôn trọng bản gốc, bảo đảm tính chính xác của tư liệu và diễn đạt phù hợp văn phong tiếng Việt. Bảo tàng Hồ Chí Minh đã phối hợp chặt chẽ với PGS, TS Đinh Quang Hải, dịch giả Bùi Thị Thái Dương và nhà xuất bản để kiểm tra từng chi tiết, dữ kiện lịch sử, đối chiếu cẩn thận với hồ sơ lưu trữ và tài liệu chính thống. Quy trình khắt khe này giúp vượt qua những thách thức về ngôn ngữ và nguồn gốc tài liệu để cho ra đời một bản dịch chuẩn xác nhất, xứng tầm giá trị của cuốn sách và tầm vóc của Bác Hồ.
Việc thiết kế bìa và trình bày cuốn sách cũng được Nhà xuất bản Kim Đồng cân nhắc kỹ lưỡng, giữ nét trang trọng, tinh tế của bản gốc nhưng bổ sung những chi tiết phù hợp thị hiếu độc giả Việt Nam. Bởi vậy, ngay khi ra mắt vào dịp kỷ niệm 135 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh vào tháng 5/2025, cuốn sách phiên bản tiếng Việt được đón nhận rất tích cực, nhất là các bạn trẻ, học sinh, sinh viên...
Có thể nói, hành trình gian nan đưa “Ho Ci Min - Un uomo e un popolo” từ thư viện xa xôi ở Italia về lại với quê hương Việt Nam của Chủ tịch Hồ Chí Minh thật sự là một câu chuyện đầy cảm hứng; trở thành biểu tượng sống động về tình cảm của bạn bè quốc tế đối với Chủ tịch Hồ Chí Minh, về tình hữu nghị quốc tế, sự kiên trì và tâm huyết của những con người thầm lặng của cả hai đất nước. Để tri ân sự giúp đỡ của ông Darsie, anh Quyết đã tận tay đưa cuốn sách bản tiếng Việt tặng lại ông vào tháng 6 vừa qua ở Italia, trong niềm vui và đầy xúc động của người bạn Italia đáng mến.
