Nhân dịp kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật giới thiệu cuốn sách Sự thật về nạn đói năm 1945 (qua tư liệu và ký ức lịch sử) của nhà sử học Nguyễn Quang Ân.
Với cách tiếp cận sử liệu kết hợp điều tra thực địa, cuốn sách là kết quả của hơn 30 năm khảo cứu của tác giả cùng các cộng sự ở nhiều tỉnh, thành phố. Tác phẩm được chia thành bốn phần rõ ràng, mỗi phần là một lát cắt lịch sử giúp độc giả tiếp cận thảm họa không chỉ qua dữ kiện mà còn qua góc nhìn của những con người từng sống trong hoàn cảnh tận cùng đói khổ.
Phần thứ nhất trình bày các tài liệu đương thời sống động của sự kiện nạn đói năm Ất Dậu, giúp người đọc hình dung toàn cảnh xã hội Việt Nam năm 1945, giai đoạn cuối của Chiến tranh thế giới thứ hai, khi phát xít Nhật thay thế thực dân Pháp trong bộ máy thống trị nhưng vẫn tiếp tục chính sách bóc lột thô bạo.
Cùng với thiên tai, mất mùa ở nhiều tỉnh đồng bằng Bắc Bộ, các chính sách vơ vét thóc gạo, cưỡng ép trồng đay và cắt đứt tuyến vận tải lương thực đã tạo nên thảm cảnh chết đói hàng loạt. Các tư liệu điều tra định lượng từ Thái Bình, Nam Định, Hải Phòng, Ninh Bình, Hà Tây, Hòa Bình, Vĩnh Phú và Hưng Yên cho thấy mức độ khốc liệt của nạn đói vượt xa mọi mô tả văn chương.
Các tư liệu báo chí của Việt Minh và Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa thời kỳ đầu; các tờ báo như Dân tộc, Lao động, Cứu quốc, Cờ giải phóng… không chỉ phản ánh thực trạng đói khát mà còn thể hiện vai trò của các tổ chức cách mạng trong việc vận động nhân dân cứu đói, tương trợ lẫn nhau và kêu gọi chia sẻ trong cộng đồng. Tinh thần đoàn kết, tình nghĩa đồng bào trong lúc hoạn nạn được tái hiện rõ nét qua các phong trào “hũ gạo cứu đói”, “mỗi người nhường một bữa ăn”. Những tư liệu này không chỉ có giá trị lịch sử mà còn là minh chứng cho sức mạnh của lòng nhân ái dân tộc trong những thời khắc đen tối nhất.
Phần thứ hai tập hợp các tài liệu được viết sau nạn đói, bao gồm những nghiên cứu tiêu biểu của các nhà sử học tên tuổi như Trần Huy Liệu, Trần Văn Giàu và những hồi ký đậm chất tư liệu của nhà văn Tô Hoài, nhà giáo Lưu Văn Lăng, sử gia địa phương Lê Xuân Quang... Trong ký ức của các ông, hình ảnh về những người lang thang đi tìm miếng ăn trên các nẻo đường, những xác người chết đói… đã trở thành nỗi ám ảnh suốt đời. Ở nhiều làng quê, số người chết lên đến nửa dân số trong một thời gian ngắn. Các ghi chép này giúp người đọc nhận diện một cách đầy đủ và nhân văn hơn về thảm họa của nạn đói năm 1945.
Phần thứ ba là phần đặc biệt nhất của cuốn sách, giới thiệu kết quả điều tra thực địa của chính tác giả và các cộng sự tại 19 điểm thuộc 8 tỉnh, nơi nạn đói hoành hành dữ dội nhất. Qua hàng trăm cuộc phỏng vấn nhân chứng lịch sử, cuốn sách cung cấp một nguồn dữ liệu định lượng quý hiếm, dựng lại tương đối chính xác mức độ tổn thất, hậu quả và phản ứng của cộng đồng trước cơn đói.
Phần thứ tư là các hoạt động điều tra, nghiên cứu, hợp tác quốc tế và truyền thông về nạn đói năm 1945 của các nhà sử học, nhà báo Việt Nam và Nhật Bản.
Điểm đáng quý của cuốn sách nằm ở chỗ nó không chỉ dừng lại ở việc liệt kê tư liệu hay tái dựng một bi kịch lịch sử, mà còn thể hiện rõ thông điệp nhân văn sâu sắc: lịch sử không phải để oán trách quá khứ mà để hiểu rõ nguyên nhân, bài học và trách nhiệm với hiện tại và tương lai. Nạn đói năm 1945 là hệ quả của chiến tranh, của chế độ thống trị tàn bạo, của thiên tai và sự vô cảm của kẻ có quyền. Nhưng cũng chính trong cơn đói ấy, tình người đã sáng lên, lòng yêu nước được hun đúc, góp phần trực tiếp vào sự thành công của Cách mạng Tháng Tám năm 1945.
Lịch sử đã lùi xa gần 80 năm, nhưng “nạn đói năm Ất Dậu” vẫn còn đó trong tâm khảm người Việt. Việc đọc lại, suy ngẫm và lan tỏa những cuốn sách như Sự thật về nạn đói năm 1945 không chỉ là hành động tưởng niệm những đồng bào đã khuất, mà còn là cách để chúng ta trân trọng hơn những gì đang có là hòa bình, cơm no, áo ấm và gìn giữ điều đó cho mai sau.
