Tay phải cầm chùm sóc nhạc theo nhịp chân bước, tay trái cầm quạt uốn quanh; lúc lại đưa tay xuôi xuống sang ngang hông, chân nhún nhảy theo nhịp đàn tính… Đó là những động tác cơ bản của múa Chầu then. Theo thời gian, nghệ thuật múa Chầu then của đồng bào Tày, Nùng xứ Lạng được chia làm hai hình thức: Múa tín ngưỡng và múa văn nghệ.
Múa chầu then tín ngưỡng
Trong múa Chầu then tín ngưỡng, các chúa Then (hay còn gọi là thầy Then) chủ yếu biểu diễn các động tác múa theo nhạc đệm, còn phần nhạc đệm và hát những khúc hát là do một hoặc một nhóm người làm thầy cúng đảm nhiệm. Ca từ trong các bài diễn xướng Then mộc mạc, giản dị, có tính giáo dục và nhân văn, dễ chạm lòng người, mang khí chất vốn có của người Tày, Nùng.
Tiến sĩ Hoàng Văn Páo, Chủ tịch Hội Di sản văn hóa tỉnh Lạng Sơn cho biết: Dưới góc nhìn tâm linh, múa Chầu then là điệu múa của quan quân Then trong cuộc hành trình lên thiên đình tâu với Ngọc Hoàng về một yêu cầu nào đó với mong muốn cuộc sống an lành, tốt đẹp của trần gian. Thông qua điệu múa chầu, thầy Then cũng như người múa gửi gắm khát vọng và ước muốn cầu phúc, lộc, bình an, sức khỏe cho mọi người, cầu mùa màng tươi tốt, bội thu.
Do hạn chế bởi không gian, múa Chầu then tín ngưỡng thường diễn ra trong phạm vi hẹp như trước bàn thờ, trên sàn nhà, không có các động tác múa dài rộng, nhảy cao,… Bởi vậy, các nghệ nhân đã sáng tạo nên những động tác ngay trên mặt sàn. Ở tư thế quỳ, phần thân trên và tay được khai thác triệt để với nhiều kỹ thuật, như: cúi rạp về đằng trước, bẻ uốn lưng về sau sát đất hay quay lượn một vòng… mang đến không khí sôi động vào cao trào cho buổi lễ.
Theo kinh nghiệm từ các bậc tiền bối, tham gia múa Chầu then phải là những người phụ nữ đoan trang, có đủ công, dung, ngôn, hạnh; không phân biệt tuổi tác, tầng lớp, hễ ai biết múa, thích múa và thuộc bài, đủ đôi là có thể vào đội. Với giá trị gắn kết cộng đồng, hình thức múa Chầu then tín ngưỡng dần được cải biên, làm mới, gần gũi hơn với đời sống thường nhật của đồng bào; từ đó, múa Chầu then văn nghệ ra đời.
Khác với múa tín ngưỡng có thể được thực hiện do riêng thầy Then múa đơn, múa chầu văn nghệ được thể hiện chủ yếu theo hình thức tập thể từ bốn người trở lên (số người chẵn) và theo hình vòng tròn, đan xen,… kết hợp tạo hình, cho nên luôn mang đến cho người xem cảm giác thú vị. Các động tác múa diễn ra nhịp nhàng, uyển chuyển, cho thấy nét dịu dàng nhưng không kém phần mạnh mẽ của người phụ nữ dân tộc Tày, Nùng. “Động tác múa tay hay bước chân theo nhịp đều mô phỏng các hoạt động đồng áng quen thuộc, dễ dàng tiếp cận đối với người mới. Múa Chầu then ngẫu hứng trong các lễ hội còn có khả năng thu hút người dân cùng tham gia, không phân biệt dân tộc, giới tính, tuổi tác, chỉ cần biết múa và đủ đôi là có thể “nhập hội”, Nghệ nhân Nhân dân Hà Mai Ven, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Điếp sli then (yêu dân ca) xứ Lạng chia sẻ.
Nghệ thuật múa Chầu then của người Tày, Nùng là sự kết hợp hài hòa giữa các yếu tố: không gian, thời gian, sự tương tác giữa các thành phần tham gia nghi lễ với sự phối hợp chặt chẽ của các thành tố nghệ thuật khác như âm nhạc, múa, mỹ thuật... Đặc sắc của múa Chầu then còn được thể hiện qua nhiều điệu thức khác nhau, song có ba điệu múa chính được đồng bào phổ biến và sử dụng nhiều nhất: múa chầu tướng, múa sluông và múa tán hoa.
Để nghệ thuật truyền thống không mai một
Đến với các lớp học múa Chầu then như của Nghệ nhân Nhân dân Hà Mai Ven, các bạn nhỏ được uốn nắn, hướng dẫn từng động tác cơ bản, đặc trưng nhất trong một tiết mục múa. Với các đạo cụ, nhạc cụ kèm theo như đàn tính, xóc nhạc… học về múa Chầu then là cơ hội để các em được tiếp cận, tìm hiểu thêm về đời sống sinh hoạt, lao động sản xuất thường nhật phong phú và đầy nét tinh hoa của tộc Tày, Nùng cổ; được cảm nhận, yêu và tự hào hơn về kho tàng văn hóa độc đáo, đậm đà bản sắc của đồng bào mình.
Em Hoàng Thị Thảo, Câu lạc bộ Điếp sli then xứ Lạng cho biết: “Ngay từ nhỏ chúng em đã được xem các bà, các mẹ múa Chầu then. Thời gian đầu học rất khó, nhưng khi đã quen với các động tác, hiểu được cấu tứ bài em thấy không còn khó nữa. Em quyết tâm sẽ học múa Chầu then để trình diễn tiết mục của mình tại nhiều hội thi, hội diễn văn nghệ trong và ngoài tỉnh, đưa múa Chầu then đến gần hơn với bạn bè trong nước và quốc tế”.
Với niềm đam mê, kiên trì theo đuổi, gìn giữ những giá trị văn hóa, di sản truyền thống của Nghệ nhân Nhân dân Hà Mai Ven hay Tiến sĩ Lò Văn Páo cùng nhiều bạn trẻ trên quê hương Lạng Sơn, tiếng then tính ngọt ngào cùng điệu múa Chầu mượt mà uyển chuyển sẽ mãi ngân vang như âm sắc nguồn cội, làm phong phú, giàu đẹp hơn kho tàng văn hóa truyền thống của dân tộc.
