Được xác lập rõ trong Nghị quyết Trung ương 6 khóa XII và tiếp tục khẳng định trong Văn kiện Đại hội XIII, mô hình này thể hiện quyết tâm chính trị trong việc cải cách hành chính theo hướng phục vụ nhân dân, phát triển kinh tế-xã hội bền vững.
Tuy nhiên, sau giai đoạn thí điểm và triển khai mở rộng, thực tiễn cho thấy tại một số địa phương đã xuất hiện không ít bất cập: Sự chồng chéo thẩm quyền giữa các cấp, việc tổ chức và vận hành bộ máy có nơi còn thiếu thống nhất, chưa đạt hiệu quả như mong muốn, tâm lý trong một số cán bộ còn dao động do điều chuyển chưa hợp lý, chất lượng dịch vụ công chưa được cải thiện rõ rệt. Trước tình hình đó, Kết luận số 178-KL/TW ngày 17/7/2025 của Bộ Chính trị yêu cầu phải “chấn chỉnh từ gốc rễ”, đặc biệt ở ba khâu then chốt: Nhân sự, pháp lý và niềm tin xã hội.
Vẫn còn những khó khăn, vướng mắc
Kể từ ngày 1/7/2025, cả nước chính thức vận hành mô hình chính quyền địa phương hai cấp với số lượng đơn vị hành chính cấp tỉnh giảm từ 63 xuống còn 34 và hơn 10.000 đơn vị hành chính cấp xã giảm còn khoảng 3.321.
Điển hình như Quảng Ninh - một trong những địa phương đầu tiên thí điểm mô hình chính quyền không tổ chức cấp huyện, tổ chức lại đơn vị hành chính gắn với chuyển đổi số và cải cách hành chính. Với phương châm “đưa dịch vụ công đến gần dân nhất, nhanh nhất”, Quảng Ninh đã thúc đẩy tích hợp dịch vụ công trực tuyến, kết nối dữ liệu liên cấp và số hóa hồ sơ hành chính, góp phần rút ngắn thời gian xử lý thủ tục hành chính khoảng 30-40% so với trước.
Đà Nẵng và Bình Dương cũng là các địa phương đi đầu trong chuyển đổi số và kiện toàn nhân sự cấp xã/phường. Tại Bình Dương, bắt đầu từ ngày 1/7/2025, 36 xã, phường mới được vận hành theo mô hình chính quyền hai cấp, với 447 thủ tục hành chính thuộc 13 lĩnh vực được chuyển từ cấp huyện về cấp xã/phường. Trong đó, 284 thủ tục trước đây do cấp huyện thực hiện nay đã trực tiếp được xử lý ở cấp xã/phường tại 36 trung tâm phục vụ hành chính công cấp xã/phường mới thành lập.
Những địa phương này không chỉ đơn thuần tổ chức lại bộ máy, mà còn có bước chuyển mạnh trong tư duy quản trị theo hướng phục vụ, giảm tầng nấc trung gian, tăng tính tự chủ và linh hoạt cho cấp cơ sở. Điều này cho thấy khi mô hình chính quyền hai cấp được triển khai đồng bộ, có lộ trình và đi kèm với chuyển đổi số, cải cách thủ tục hành chính và sắp xếp nhân sự hợp lý, sẽ phát huy được hiệu quả thiết thực trong quản lý nhà nước.
Tuy nhiên, tại một số địa phương, thực tiễn triển khai mô hình chính quyền hai cấp vẫn đang còn những lúng túng, khó khăn, vướng mắc, nhất là vấn đề về nhân lực, sắp xếp tổ chức bộ máy. Ngoài ra, tâm lý chờ đợi, ỷ lại vào sự điều phối của cấp trên vẫn tồn tại, khiến bộ máy cấp xã hoạt động thiếu chủ động, thiếu sáng tạo. Cơ chế giám sát giữa các cấp cũng chưa rõ ràng, dễ dẫn đến tình trạng “trên bảo dưới không nghe” hoặc “tranh quyền, đùn đẩy trách nhiệm”. Việc thiếu tiêu chí cụ thể về phân quyền và đánh giá hiệu quả hoạt động của cấp xã trong mô hình mới đang khiến quá trình vận hành dễ bị lúng túng, không ổn định…
Bên cạnh đó, một bất cập đáng chú ý là tâm lý xã hội có nơi còn xảy ra tình trạng băn khoăn, thiếu lòng tin vào hiệu quả mô hình do những biểu hiện trì trệ trong giải quyết thủ tục hành chính. Nhiều cán bộ xã không nắm rõ phạm vi quyền hạn, không được tập huấn đầy đủ kỹ năng nghiệp vụ, dẫn đến tình trạng né tránh trách nhiệm hoặc xử lý máy móc, thiếu linh hoạt. Sự trục trặc trong kết nối, liên thông dữ liệu giữa cấp xã và các cơ quan chuyên môn cấp tỉnh cũng làm gia tăng tình trạng giải quyết chậm trễ, gây phiền hà cho người dân và doanh nghiệp. Thực tiễn tại một số địa phương cho thấy, người dân vẫn phải đi lại nhiều lần, tiếp xúc nhiều cấp, trái ngược với mục tiêu “một cửa, một lần” của mô hình chính quyền điện tử hiện đại.
Ba trụ cột then chốt
Thực tiễn triển khai mô hình chính quyền địa phương hai cấp cho thấy, để phát huy hiệu quả chủ trương đúng đắn của Đảng, không thể chỉ dừng lại ở việc tái cấu trúc hình thức tổ chức hành chính mà cần một cuộc “chấn chỉnh từ gốc” - nơi ba trụ cột then chốt là nhân lực, pháp lý và niềm tin xã hội đang đóng vai trò quyết định.
Trên thực tế, nhân sự cấp xã chính là “cánh tay nối dài” của bộ máy nhà nước trong việc tiếp cận và phục vụ nhân dân. Vì vậy, việc chuẩn hóa chức danh, vị trí việc làm ở cấp xã cần được ưu tiên hàng đầu, bảo đảm mỗi cán bộ đều có vị trí cụ thể, mô tả công việc rõ ràng và quy trình đánh giá gắn với sản phẩm công vụ thực tế. Bên cạnh đó, công tác điều động, luân chuyển cán bộ cần được rà soát toàn diện, cần đánh giá đúng năng lực cá nhân và nhu cầu cụ thể của từng địa phương để có sự điều động phù hợp, tránh gây xáo trộn không cần thiết.
Đồng thời, yêu cầu về nâng cao năng lực số và đạo đức công vụ trở nên cấp thiết trong bối cảnh chính quyền số đang là xu thế tất yếu. Cán bộ cấp xã không thể hoàn thành tốt nhiệm vụ nếu thiếu kiến thức về quản trị điện tử, sử dụng thành thạo phần mềm hành chính, hay không cập nhật các quy định mới về dịch vụ công. Các chương trình đào tạo, bồi dưỡng cần tập trung vào kỹ năng thực hành, đạo đức công vụ và văn hóa phục vụ, tránh nặng về lý thuyết.
Thực tế tại nhiều địa phương cho thấy, dù đã thực hiện sáp nhập, điều chỉnh đơn vị hành chính, nhưng việc phân bổ ngân sách vẫn rơi vào tình trạng lúng túng, bị động. Việc phân bổ ngân sách cho cấp xã chưa có quy định rõ ràng về tỷ lệ, trình tự, thẩm quyền quyết định, khiến nhiều địa phương gặp khó khăn trong việc bảo đảm kinh phí hoạt động thường xuyên. Để khắc phục điều này, cần sớm ban hành các quy định liên ngành về cơ chế phân bổ ngân sách cho cấp xã, bảo đảm tính chủ động, rõ ràng, công bằng và có kiểm soát.
Song song đó, việc thiết lập cơ chế kiểm tra - giám sát chéo giữa các cấp là giải pháp cần thiết nhằm tăng tính minh bạch, phòng ngừa tình trạng đùn đẩy hoặc lạm quyền. Thay vì để UBND cấp tỉnh vừa ra quyết định, vừa kiểm tra cấp dưới, nên có các tổ công tác liên ngành, độc lập hoặc sự tham gia giám sát của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức đoàn thể để tăng tính khách quan trong đánh giá và kiểm tra.
Một vấn đề quan trọng khác là hướng dẫn cụ thể chức năng, nhiệm vụ của các cơ quan chuyên môn cấp xã trong mô hình mới. Sau khi tổ chức lại, nhiều xã/phường bị cắt giảm phòng ban chuyên môn, nhưng chưa kịp ban hành văn bản thay thế quy định cơ chế phối hợp với các sở, ngành cấp tỉnh. Điều này khiến công việc bị chồng chéo, không rõ trách nhiệm, người dân phải đi lại nhiều nơi để giải quyết cùng một thủ tục. Do đó, cần sớm rà soát, cập nhật các thông tư hướng dẫn của Bộ Nội vụ và các bộ, ngành liên quan, bảo đảm thống nhất giữa lý thuyết và thực tế vận hành.
Phát huy hiệu quả đúng với tinh thần cải cách
Để mô hình chính quyền địa phương hai cấp phát huy hiệu quả đúng với tinh thần cải cách tổ chức bộ máy hành chính, cần triển khai đồng bộ các nhóm giải pháp từ Trung ương đến cơ sở, bảo đảm ba trụ cột: Chính sách đúng - tổ chức phù hợp - lòng dân đồng thuận. Trong đó, việc thực hiện nghiêm túc chỉ đạo tại Kết luận số 178-KL/TW ngày 17/7/2025 là yêu cầu then chốt.
Trước hết, cần khẩn trương thực hiện theo Luật Sửa đổi, bổ sung Luật Tổ chức chính quyền địa phương theo hướng phân định rõ thẩm quyền, trách nhiệm, mối quan hệ phối hợp giữa chính quyền cấp tỉnh và chính quyền cấp xã. Cùng với đó, ban hành các văn bản hướng dẫn thi hành về cơ chế ngân sách, giám sát, quy trình đánh giá cán bộ trong mô hình mới, đặc biệt ở cấp xã - nơi đang chịu sức ép lớn về cả nhiệm vụ lẫn kỳ vọng phục vụ người dân.
Chính quyền các tỉnh, thành phố đang triển khai mô hình chính quyền hai cấp cần chủ động rà soát toàn diện tình hình tổ chức thực hiện. Việc công khai, minh bạch những khó khăn, bất cập là điều kiện tiên quyết để Trung ương có cơ sở sửa đổi chính sách cho sát thực tiễn. Để tăng tính chuyên nghiệp trong vận hành bộ máy, cần đẩy mạnh đào tạo, bồi dưỡng cán bộ theo vị trí việc làm, đặc biệt là kỹ năng số, kỹ năng quản lý hành chính công và đạo đức công vụ.
Một điểm nghẽn khác là sự phối hợp chưa hiệu quả giữa các cấp, các phòng, ban trong cùng hệ thống hành chính. Do đó, cần xây dựng cơ chế phối hợp rõ ràng giữa UBND tỉnh với các cơ quan chuyên môn, giữa chính quyền cấp xã với các tổ chức đoàn thể, bảo đảm “một việc - một đầu mối - một người chịu trách nhiệm”. Cùng với đó là tăng cường trách nhiệm giải trình, kiểm tra, giám sát theo hướng công khai và có chế tài ràng buộc.
Đặc biệt, việc xây dựng niềm tin, tạo quyết tâm cao trong toàn xã hội là yếu tố căn cốt quyết định sự thành công của mô hình chính quyền hai cấp. Vì vậy, công tác truyền thông cần đi trước một bước. Tuyên truyền không chỉ dừng ở việc “thuyết phục”, mà cần chuyển thành “đối thoại”, tạo diễn đàn để cán bộ và nhân dân cùng trao đổi, phản hồi. Lắng nghe ý kiến phản biện xã hội cần phải được thể chế hóa thành kênh bắt buộc trong quy trình hoạch định, điều chỉnh chính sách.
Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể chính trị-xã hội cần được giao nhiệm vụ giám sát việc sắp xếp tổ chức, tuyển chọn cán bộ tại cơ sở, vừa để bảo đảm dân chủ, vừa phát hiện sớm những sai phạm tiềm ẩn. Chính quyền cấp xã cần nỗ lực thể hiện uy tín bằng những hành động cụ thể: Giải quyết thủ tục hành chính nhanh, công khai phản hồi người dân, minh bạch hóa quy trình phân bổ nguồn lực. Khi người dân cảm nhận được sự phục vụ công tâm, trách nhiệm, mô hình chính quyền hai cấp mới thật sự đi vào đời sống và được ủng hộ bền vững.
Triển khai mô hình chính quyền địa phương hai cấp tại các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương là một bước đi đúng hướng trong tiến trình cải cách hành chính, phù hợp yêu cầu xây dựng bộ máy tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả. Tuy nhiên, một chính sách dù đúng đến đâu cũng không thể thành công nếu khâu tổ chức thực hiện còn thiếu đồng bộ hoặc xa rời thực tiễn.
Một số khó khăn, bất cập nêu trên chủ yếu do cách thức triển khai, tổ chức, vận hành trong thực tế. Nếu không xử lý từ gốc rễ - từ pháp lý, nhân lực đến tạo quyết tâm cao trong thực hiện - thì việc triển khai mô hình ở không ít nơi sẽ rất dễ nguy cơ rơi vào tình trạng “đúng chính sách, sai cách làm”. Để khơi thông điểm nghẽn và phát huy hiệu quả thực chất của mô hình chính quyền địa phương hai cấp, cần sự vào cuộc đồng bộ, công tâm và có trách nhiệm của cả hệ thống chính trị - từ Trung ương đến địa phương - nhằm vừa hoàn thiện thể chế, vừa củng cố lòng tin của cán bộ và nhân dân với chính quyền cơ sở. Đây chính là nền tảng để cải cách không chỉ hợp lý mà còn hợp lòng dân.
