Báo chí Cách mạng Việt Nam giai đoạn 1925-1945 do lãnh tụ Hồ Chí Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam sáng lập không chỉ phản ảnh từng hơi thở, từng bước đi của cách mạng mà còn trở thành vũ khí đắc lực cho cách mạng góp phần đặc biệt quan trọng vào thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 - một sự kiện vĩ đại của thế kỷ XX.
Từ năm 1925 đến năm 1929, báo chí cách mạng Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong việc chuẩn bị về chính trị tư tưởng, tổ chức cho sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam dưới sự lãnh đạo của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc.
Năm 1925, Nguyễn Ái Quốc đã sáng lập ra tổ chức Hội Thanh niên Cách mạng Việt Nam tại Quảng Châu (Trung Quốc) nhằm đào tạo những hạt giống đỏ cho phong trào Cách mạng. Cùng với sự ra đời của Hội Thanh niên Cách mạng Việt Nam là sự xuất hiện các cơ quan ngôn luận của các tờ báo do Người sáng lập như: báo Thanh Niên; Đồng Thanh, sau đổi là báo Thân Ái; Lính Cách Mệnh; Công Nông Binh, Binh Nông Công.
Các báo kể trên đều xuất bản bằng tiếng mẹ đẻ thuộc dòng báo bí mật bất hợp pháp, được xuất bản ở Quảng Châu, sau đó được bí mật đưa về nước thông qua lớp học trò đã được đào tạo ở Quảng Châu nhằm đưa chủ nghĩa Mác-Lênin vào nước ta, tiếp tục chuẩn bị những điều kiện về chính trị, tư tưởng cho sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Từ năm 1930 đến năm 1936, là khoảng thời gian hình thành báo chí chính Đảng. Sau khi hợp nhất ba tổ chức Đảng thành một Đảng thống nhất là Đảng Cộng sản Việt Nam, theo tinh thần chỉ đạo của Đảng Cộng sản, rất nhiều tờ báo, tạp chí ra đời. Tiêu biểu là sự ra đời của Tạp chí Đỏ; báo Tranh đấu, tiền thân là báo Thanh Niên. Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương còn xuất bản báo Cờ vô sản. Tháng 6/1934, Ban Chỉ huy ở ngoài nước của Đảng Cộng sản Đông Dương, phân bộ của Quốc tế Cộng sản làm nhiệm vụ trung ương lâm thời, cho ra Tạp chí Bônsêvích, làm cơ quan ngôn luận.
Ngay sau khi ra đời, Đảng Cộng sản Việt Nam đã phát động toàn dân tham gia cao trào cách mạng 1930-1931 mà đỉnh cao là phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh. Vì vậy, nhiệm vụ của báo chí ngày càng lớn. Do đó, ngoài báo chí của Trung ương Đảng, xứ ủy Trung kỳ, Tỉnh ủy Nghệ An, Hà Tĩnh, đã xuất hiện hàng loạt báo chí của các huyện như: Sản Nghiệp, Giác Ngộ, Nhà Quê, Gương Vô Sản, Lao Động, Tiếng Gọi Cổ Động, Bước Tới…
Hoảng sợ trước sự lớn mạnh của phong trào Xô Viết, thực dân Pháp tiến hành cuộc đại khủng bố trắng nhằm tiêu diệt Đảng Cộng sản Đông Dương và phong trào cách mạng Việt Nam. Tuy phong trào tạm lắng xuống nhưng tiềm ẩn sức mạnh kỳ diệu của nó trong cuộc đấu tranh phục hồi lại phong trào báo chí cách mạng ở Việt Nam tới đỉnh vinh quang chính là tờ báo Cờ Vô Sản - cơ quan ngôn luận của Liên địa phương chấp ủy nam Đông Dương. Báo xuất bản thời kỳ bí mật đưa tin về Đại hội Đảng lần thứ nhất (tháng 3/1935) cả trang 1 đăng bài Đồng hoan nghênh Đảng Cộng sản Đông Dương Đại Hội, đã khẳng định: “Đảng Đại hội là gốc chuyển hướng cách mạng Đông Dương”, trong đó có báo chí Cách mạng Việt Nam.
Từ năm 1936 đến năm 1939, dưới sự lãnh đạo của Đảng, hàng loạt phong trào đấu tranh đòi các quyền tự do, dân sinh, dân chủ ra đời dưới các hình thức phong phú, trong đó có hình thức đấu tranh trên lĩnh vực báo chí. Trong bối cảnh đó, báo chí cách mạng Việt Nam giương cao ngọn cờ đấu tranh vì dân sinh-dân chủ-hòa bình và tự do. Đây được xem là thời kỳ bùng nổ cả về số lượng, chất lượng báo chí, đội ngũ nhà báo; thời kỳ ghi nhận những bước tiến vượt bậc cả về hình thức và nội dung.
Nếu như ở các giai đoạn trước, báo chí cách mạng chủ yếu hoạt động bí mật và viết bằng tiếng mẹ đẻ thì giờ đây, một số tờ báo đã xuất hiện công khai dưới nhiều hình thức khác nhau. Trước hết là công khai dưới hình thức chữ Pháp như tờ Le Travail, Rassemblement! L’Avant garde, En avant!, Le Peuple, Notre voix… Hoặc cũng có thể công khai bằng hình thức chuyển báo đã được phép từ trước, không cách mạng thành cách mạng, bằng cách thuê, mua lại như báo Hồn trẻ đổi tên thành Hồn trẻ tập mới; Sông Hương, thêm tục bản, thành Sông Hương tục bản, hoặc giữ nguyên tên cũ: Tiếng trẻ, Hà thành thời báo, Thời thế, Việt dân, Kịch bóng, Phổ thông, Đời nay…
Bên cạnh đó, Trung ương và các xứ ủy của Đảng còn công khai báo chí bằng cách đưa người tốt, cảm tình Đảng làm đơn đứng tên xin phép ra báo tư nhân một cách bí mật. Nội dung trong đơn chỉ viết chung chung không cụ thể, rõ ràng. Và kết quả là sự xuất hiện của Nguyễn Văn Lữ với báo Nhành lúa, Hồ Cát với báo Kinh tế tân văn, Đỗ Kiết Triệu với Tiến hóa tạp chí, Lương Văn Tuân với Tin tức, Nguyễn Xuân Các với Dân.
Một hình thức công khai nữa của báo chí cách mạng Việt Nam là dùng báo của một xứ, in và phát hành ở một xứ khác. Chẳng hạn như báo Nhành lúa được biên tập ở Huế, gửi ra in ở nhà in Đông Tây, 193 phố Hàng Bông, Hà Nội.
Đặc biệt, ở giai đoạn này, dựa trên chủ trương lập Mặt trận Dân chủ của Đảng Cộng sản, các cán bộ, đảng viên hoạt động trên lĩnh vực báo chí đã vận động thành lập được Mặt trận báo chí dân chủ. Mặt trận báo chí dân chủ là một bộ phận của Mặt trận Dân chủ Đông Dương, hoạt động qua hai hình thức: Hội báo giới và cùng nhau tham gia những cuộc đấu tranh chung do báo chí cách mạng đề xướng. Đòi tự do báo chí và lập hội nhà báo là nguyện vọng thiết tha từ lâu của giới báo chí.
Từ năm 1939 đến năm 1945, phong trào giải phóng dân tộc và Tổng khởi nghĩa Tháng Tám đưa đến sự ra đời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Năm 1941, trước tình hình phát-xít Nhật nhảy vào Việt Nam, Nguyễn Ái Quốc về nước, trực tiếp lãnh đạo cách mạng Việt Nam. Đặc biệt, năm 1943, Đảng đề ra Đề cương văn hóa Việt Nam, thành lập Hội Văn hóa cứu quốc. Cũng giống như cách mạng Việt Nam, báo chí cách mạng lúc này thể hiện khí thế đấu tranh sục sôi, phản ánh rõ hướng đi tới ngày toàn thắng của cách mạng.
Nghị quyết Hội nghị Trung ương 7 (11/1940) viết: ''Về phương diện tuyên truyền: Đa số Trung ương bị thất bại một năm nay (ý nói nhiều Ủy viên Trung ương bị địch bắt) làm cho tờ báo thống nhất của toàn Đảng chưa ra được. Nhưng mỗi xứ có một tờ báo làm cơ quan tuyên truyền cổ động cho toàn xứ: “Tiến lên'' ở Nam Kỳ, “Bẻ xiềng sắt'' ở Trung Kỳ, ''Giải phóng'' ở Bắc Kỳ.
Sau Hội nghị lần thứ tám của Trung ương , đồng chí Nguyễn Ái Quốc chủ trương ra báo Việt Nam độc lập. Người trực tiếp chỉ đạo biên tập bài, cả in và phát hành, ra số l, ngày 1/8/1941. Báo danh nghĩa là của Tỉnh bộ Việt Minh Cao Bằng, sau phát triển thành Cao Bằng-Bắc Cạn, rồi Cao-Bắc-Lạng. Tiếp đó, từ giữa năm 1942, các báo như Cứu quốc, Độc lập, Cờ giải phóng cũng lần lượt ra đời.
Bên cạnh cấp Trung ương, các cấp bộ Việt Minh cũng ra nhiều báo. Ở cấp kỳ, Trung Kỳ có Dân tộc, Nam Kỳ có Giải phóng, Nam phần Bắc Kỳ có Độc lập. Ở cấp tỉnh, ngoài tờ Việt Nam độc lập của Tỉnh bộ Việt Minh Cao Bằng, Cao Bằng-Bắc Cạn, Cao-Bắc-Lạng. Các tỉnh khác, như Hưng Yên có Bãi sậy, Quảng Ngãi có Chơn độc lập, Thanh Hóa có Đuổi giặc nước, Bắc Ninh có Hiệp lực, Ninh Bình có Hoa Lư, Phúc Yên có Mê Linh, Bắc Giang có Quyết thắng, Chiến khu Hòa-Ninh-Thanh (Hòa Bình-Ninh Bình-Thanh Hóa) có Khởi nghĩa, đặc biệt khu Bắc Sơn có Bắc Sơn,…
Các đoàn thể cứu quốc cũng cho ra đời các tờ báo của mình như: Chiến đấu của Việt Nam quân nhân cứu quốc hội, sau đổi là của Việt Nam giải phóng quân, Tiền phong của Hội Văn hóa cứu quốc, Việt Nam của Việt Nam cứu quốc hội,… Đoàn thể cứu quốc ở tỉnh, có Chiến đấu của Việt Nam công nhân cứu quốc Thanh Hóa, Hồn nước của Thanh niên cứu quốc Hoàng Diệu (thành phố Hà Nội),… Đảng Dân chủ có báo Độc lập.
Trong những năm chiến tranh, các phòng giam chật ních tù chính trị. Các chi bộ đảng trong các nhà tù cho xuất bản nhiều tờ báo viết tay, chép thành 2, 3 bản, bí mật truyền nhau đọc như Bình minh trên sông Đà ở Nhà tù Hòa Bình, Dòng sông Công ở Trại tập trung Bá Vân, Đường Nghĩa ở Trại tập trung Nghĩa Lộ, Suối reo ở Nhà tù Sơn La, Thông reo ở Nhà tù Chợ Chu, Tiến lên ở Nhà tù Quảng Trị,…
Lần đầu tiên trong phong trào yêu nước ở các vùng dân tộc thiểu số có một tờ báo riêng bằng chữ dân tộc: tờ Lắc Mương, cơ quan tuyên truyền cổ động của Hội người Thái cứu quốc. Hay trong phong trào yêu nước của Việt kiều ở tỉnh Vân Nam (Trung Quốc) có tờ Đồng thanh.
Dù số lượng báo không nhiều bằng những năm 1936-1939 nhưng chất lượng báo chí những năm 1939-1945 tốt hơn, nội dung phong phú và hình thức trình bày đẹp hơn. Các tờ báo từ Trung ương đến địa phương gắn với truyền thống đấu tranh anh hùng của Đảng và nhân dân đã thực sự đi vào cuộc sống tình cảm của quần chúng đặt nền tảng cho sức sống lâu bền và sự phát triển cho báo chí cách mạng Việt Nam những giai đoạn tiếp theo.
Xuất bản: Tháng 6/2025
Tổ chức thực hiện: HỒNG MINH - PGS,TS ĐINH THỊ THU HẰNG
Nội dung : TS TRẦN THỊ VÂN ANH
Biên tập: BÔNG MAI
Trình bày: VÂN THANH