
Giai đoạn 1945-1954 diễn ra nhiều biến động lịch sử trên toàn thế giới, đặc biệt trong lĩnh vực chính trị, có tác động to lớn đến tình hình chính trị xã hội và báo chí ở Việt Nam.
Tình hình thế giới và trong nước
Trên thế giới, Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc vào tháng 5/1945 đã chấm dứt chủ nghĩa phát-xít, đánh dấu một mốc phát triển mới trong lịch sử nhân loại. Hàng loạt nước ở Đông Âu, như: Ba Lan, Tiệp Khắc,.... đã xây dựng đất nước theo con đường xã hội chủ nghĩa. Ngày 1/10/1949 nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa ra đời đã góp phần vào hình thành một hệ thống các nước xã hội chủ nghĩa.
Suốt thế kỷ XX, thế giới bước vào cuộc chiến tranh lạnh đối đầu, giằng co giữa hai phe: (i) Phe đế quốc thực dân do Mỹ đứng đầu - với mục tiêu bá chủ thế giới, thực hiện chiến lược chèn ép kinh tế; can thiệp vũ trang, ngăn chặn sự phát triển của chủ nghĩa cộng sản và phong trào giải phóng dân tộc; (ii) Phe xã hội chủ nghĩa do Liên Xô đứng đầu - là chỗ dựa tinh thần, vật chất cho cuộc đấu tranh của giai cấp công nhân, nhân dân lao động ở các nước đế quốc và phong trào giải phóng dân tộc ở các nước thuộc địa.
Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc cũng mở ra cơ hội lớn cho các dân tộc bị áp bức trên thế giới, trong đó có Việt Nam, mạnh mẽ đấu tranh đánh đổ kẻ thù xâm lược và ách áp bức bóc lột, giành tự do, độc lập. Điều này làm cho lực lượng của các nước đế quốc thực dân phần nào bị suy yếu, dẫn tới hệ thống thuộc địa thế giới bị tan rã từng mảng.
Ở Việt Nam, Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thắng lợi. Ngày 2/9/1945, Bác Hồ đọc Tuyên ngôn độc lập, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, đánh dấu một bước ngoặt vĩ đại trong lịch sử dân tộc Việt Nam.
Đất nước vừa phải đối mặt với nạn đói, nạn dốt, giặc nội phản hoành hành, vừa phải kháng chiến chống thực dân Pháp kéo dài 9 năm. Với chiến thắng Điện Biên Phủ năm 1954, miền bắc bước vào thời kỳ xây dựng đất nước theo con đường chủ nghĩa xã hội, còn miền nam vẫn tiếp tục cuộc cách mạng dân tộc dân chủ để thống nhất đất nước
Đảng và Chính phủ luôn xác định báo chí là một bộ phận không thể tách rời của sự nghiệp cách mạng Việt Nam, cho nên, giai đoạn 1945-1954, báo chí giữ vai trò chiến lược quan trọng, thực hiện nhiệm vụ tuyên truyền đường lối kháng chiến, kiến quốc, định hướng công luận giữ vững lập trường cách mạng, đấu tranh chống lại những luận điệu xuyên tạc của thực dân và tay sai đế quốc.

Chính sách về báo chí trong giai đoạn 1945-1954
Dưới sự quản lý của Bộ Thông tin-Tuyên truyền, Chính phủ đã ban hành các văn kiện pháp lý về báo chí để kịp thời chỉ đạo, tổ chức hệ thống báo chí hoạt động hiệu quả.
- Sắc lệnh số 41SL ngày 29/3/1946 của Chủ tịch Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa v/v chế độ báo chí.
- Sắc lệnh số 12SL ngày 3/2/1947 của Chủ tịch Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa v/v in, phát hành báo chí và sách.
Trong đó, Sắc lệnh số 41/SL do Chủ tịch Hồ Chí Minh ký ban hành ngày 29/3/1946 là một trong những văn bản pháp lý đầu tiên của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa về chế độ báo chí. Trong bối cảnh đất nước mới giành được độc lập, tình hình chính trị-xã hội còn nhiều phức tạp, sắc lệnh ra đời kịp thời nhằm mục tiêu bảo vệ an ninh quốc gia, ổn định trật tự xã hội, đồng thời bước đầu xây dựng một nền báo chí phục vụ cách mạng và nhân dân.
Sắc lệnh số 41SL ngày 29/3/1946 của Chủ tịch Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa v/v chế độ báo chí. Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia III, Phông Phủ Thủ tướng, Mục lục 1, hồ sơ 02, tờ 90-91.
Sắc lệnh số 41SL ngày 29/3/1946 của Chủ tịch Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa v/v chế độ báo chí. Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia III, Phông Phủ Thủ tướng, Mục lục 1, hồ sơ 02, tờ 90-91.
- Hiến pháp nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa năm 1946 (Quốc hội thông qua ngày 9/11/1946)
Điều 10 Hiến pháp 1946 quy định về các quyền tự do của công dân, như: tự do ngôn luận; tự do xuất bản,... Điều 30: Nghị viện họp công khai, công chúng được vào nghe. Các báo chí được phép thuật lại các cuộc thảo luận và quyết định của Nghị viện.
Những văn bản quy phạm pháp luật của Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa tuy chưa thật đầy đủ và hoàn thiện nhưng là hành lang pháp lý quan trọng đầu tiên để báo chí hoạt động đúng mục đích, tránh được những rủi ro trong những năm đầu của nhà nước dân chủ non trẻ.
Tình hình báo chí giai đoạn 1945-1954
Thứ nhất, báo chí có nhiều thành phần sở hữu, được sắp xếp theo một hệ thống từ trung ương đến địa phương
Báo chí giai đoạn này khá phong phú về thành phần sở hữu, như: của tư nhân, của đảng phái chính trị, của đoàn thể nhân dân, của cơ quan chính quyền cách mạng,... Dòng báo chí cách mạng tập trung ở các đô thị lớn và các địa phương có vị trí chiến lược về chính trị, quân sự, kinh tế, văn hóa, hoặc các vùng tự do, được sắp xếp theo một hệ thống từ trung ương đến địa phương.
- Báo chí trung ương: chủ yếu là của Chính phủ, của Đảng, như: Đài Tiếng nói Việt Nam, Báo Nhân Dân; của các hội, đoàn thể (Hội văn hóa cứu quốc, Hội nghiên cứu Mác-Lê nin, Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam,..).
- Báo chí địa phương (cấp tỉnh, thành phố): Có nhiệm vụ hỗ trợ phân tích, giải thích đường lối của Đảng, chính sách và pháp luật của nhà nước, các vấn đề nội bộ của địa phương.
- Báo chí của các đơn vị, cơ quan cơ sở: phản ánh tình hình thời sự, làm cầu nối giữa Đảng, Chính phủ với nhân dân và ngược lại.
- Báo chí tư nhân: tùy thuộc vào mục đích xuất bản khi xin giấy phép ra báo và tài chính hiện có của cá nhân, nội dung tuân thủ pháp luật.
Ảnh chụp tại Bảo tàng báo chí Việt Nam.
Ảnh chụp tại Bảo tàng báo chí Việt Nam.
Thứ hai, thành lập mới các cơ quan báo chí cách mạng
Không chỉ có những tờ báo đã hoạt động từ trước năm 1945 vẫn tiếp nối hoạt động, như: Báo Cứu quốc, Việt Nam Độc lập, Cờ Giải phóng, mà còn thành lập mới nhiều cơ quan báo chí cách mạng, có vai trò chi phối xã hội mạnh mẽ nhất trong giai đoạn 1945-1954, như: Đài Tiếng nói Việt Nam (7/9/1945) - phủ sóng toàn quốc và thế giới; Báo Quốc hội (6/01/1946) - tiếng nói dân chủ của cơ quan lập pháp đầu tiên ở Việt Nam; Báo Quân đội nhân dân (20/10/1950) - Cơ quan ngôn luận của lực lượng vũ trang; Báo Nhân Dân (11/3/1951) - cơ quan ngôn luận của Đảng,...
So với giai đoạn trước năm 1945, giai đoạn 1945-1954 báo chí cách mạng đã lớn mạnh cả về số lượng và chất lượng, được sắp xếp theo hệ thống từ trung ương đến địa phương, phục vụ mọi tầng lớp nhân dân, tuy nhiên, đối tượng chính vẫn là công nhân, nông dân, trí thức, quân đội.
Báo Quốc hội (6/01/1946) - tiếng nói dân chủ của cơ quan lập pháp đầu tiên ở Việt Nam
Báo Quốc hội (6/01/1946) - tiếng nói dân chủ của cơ quan lập pháp đầu tiên ở Việt Nam
Thứ ba, bám sát thực tiễn kháng chiến chống Pháp
Bám sát đường lối “kháng chiến, kiến quốc” của Đảng, theo lời chỉ dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Tờ báo của chúng ta có mấy điểm chính: (1) Nhiệm vụ của tờ báo là tuyên truyền, cổ động, huấn luyện, giáo dục và tổ chức dân chúng để đưa dân chúng đến mục đích chung. (2) Mục đích là kháng chiến, kiến quốc. (3) Tôn chỉ của tờ báo là đoàn kết toàn dân, thi đua ái quốc. (4) Đối tượng của tờ báo là đại đa số dân chúng”[1], báo chí giai đoạn 1945-1954 thực sự là “vũ khí tư tưởng” khơi dậy tinh thần yêu nước, bất khuất của nhân dân trong cuộc đấu tranh chống thực dân Pháp. Hầu hết các nhà báo giai đoạn này là cán bộ, chiến sĩ hoạt động cách mạng ở chiến khu hoặc trực tiếp ở chiến trường.
Mặt khác, báo chí cũng đi sâu phản ánh đời sống của người dân đang làm nhiệm vụ kiến thiết đất nước, thi đua lao động, sản xuất, học tập để giải quyết nạn đói, nạn dốt và hậu quả do chiến tranh để lại
Thứ tư, hình thức của báo chí: trình bày giản dị, gần gũi, dễ hiểu
Báo chí giai đoạn 1945-1954 được trình bày giản dị, mang tính đại chúng, với các title chữ to, các bức tranh cổ động chiếm trọn trang, các bản đồ, biểu đồ, tranh biếm họa; tin-bài có bố cục ngắn gọn; ngôn ngữ giàu cảm xúc, mang tính cổ động, dễ hiểu, gắn với cuộc sống sản xuất, chiến đấu.
Ảnh chụp tại Bảo tàng báo chí Việt Nam.
Ảnh chụp tại Bảo tàng báo chí Việt Nam.
Tóm lại, giai đoạn 1945-1954 là thời kỳ mở đầu nền báo chí cách mạng tự do, dân chủ của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa - nhà nước do dân, của dân, vì dân. Dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, sự quản lý bằng pháp luật của Nhà nước, sự tham gia tích cực của đội ngũ nhà báo cách mạng, báo chí đã tuyên truyền đường lối, chính sách; giác ngộ và nâng cao trình độ nhận thức của nhân dân, kịp thời cổ vũ động viên tinh thần kháng chiến-kiến quốc của quân và dân, góp phần to lớn vào mọi thắng lợi của dân tộc; tranh thủ được sự ủng hộ của các lực lượng hòa bình và tiến bộ trên thế giới.
Báo Nhân Dân (11/3/1951) - cơ quan ngôn luận của Đảng.
Báo Nhân Dân (11/3/1951) - cơ quan ngôn luận của Đảng.
Báo Quân đội nhân dân ra số đầu tiên ở thôn Khau Diều, xã Định Biên, huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên
Báo Quân đội nhân dân ra số đầu tiên ở thôn Khau Diều, xã Định Biên, huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên

E-Magazine | Nhandan.vn
Xuất bản: 6/2025
Tổ chức thực hiện: HỒNG MINH - PGS,TS ĐINH THỊ THU HẰNG
Nội dung: TS NGUYỄN THỊ HẰNG THU
Biên tập: BÔNG MAI
Trình bày: VÂN THANH