Hành trình của người đi tìm hiện vật

Nhà báo Trần Kim Hoa, nguyên Giám đốc Bảo tàng Báo chí kể lại, vào đầu năm 2022, để chuẩn bị cho phần trưng bày về lịch sử 100 của báo chí cách mạng, các cán bộ bảo tàng nghĩ ngay đến việc phải tìm về những dấu ấn của Bác Hồ trong thời kỳ đầu làm báo và hoạt động cách mạng bí mật. Đó cũng là thời điểm rất ý nghĩa: tròn 100 năm (1922-2022) tờ báo Le Paria xuất bản ở Paris là ấn phẩm báo chí đầu tiên gắn liền tên tuổi nhà báo Nguyễn Ái Quốc. Vì vậy, việc đầu tiên là liên lạc sang Pháp, và sau đó là đi tìm từ các nguồn tư liệu trong nước. Qua rất nhiều lần trao đổi, phía bạn Pháp đã hiểu mục đích của mình và chủ động cho mình liên lạc để khai thác. Và từ sự kết nối đó, họ có được khá đầy đủ một bản scan từ nguồn tư liệu gốc gồm bản chụp ảnh bìa và trang trong số báo Thanh niên số ra ngày 7/11/1925, với hình vẽ Lê-nin trên trang bìa.

Tuy nhiên, để tiếp cận nguồn tư liệu gốc ấy là vô cùng khó.

Lần theo dấu vết từ những tư liệu có được, cán bộ Bảo tàng Báo chí Việt Nam đã phải liên hệ nhiều nơi, từ Trung Quốc, Nhật Bản... là những nơi Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng lưu trú và hoạt động. Họ đã đến tận Quảng Châu, nơi Bác Hồ từng chọn làm căn cứ để in ấn các số báo Thanh Niên và từ đó phát hành về nước cũng như tới các căn cứ cách mạng. Nhưng bước đầu, họ cũng không tìm ra manh mối một bản gốc hay thậm chí là một phiên bản vật lý số nào của tờ báo Thanh Niên trong 200 số báo từng xuất bản.

Cán bộ Bảo tàng đã từng qua Hội Nhà báo Việt Nam đề nghị Hội Nhà báo Trung Quốc, trực tiếp nhờ Hội Nhà báo Quảng Đông liên lạc, làm việc với Ban quản ly di tích Trụ sở Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên ở đường Văn Minh ở Quảng Châu thuộc Bảo tàng Lịch sử cách mạng Quảng Châu nhưng tại đây cũng không giữ một tờ bản in gốc nào

Hiện tại, trong Trung tâm Lưu trữ Quốc gia Pháp, khu lưu trữ về Việt Nam có khối lượng tài liệu khổng lồ, với các dãy lưu trữ dài khoảng 4 km, gồm toàn bộ hồ sơ thời thuộc địa, những thông tin, tư liệu, tài liệu liên quan đến Việt Nam. Với một khối lượng tài liệu lớn như vậy, cần phải có thời gian và nhân lực tìm hiểu, nghiên cứu và dịch thuật.

Sau một hành trình bền bỉ, có thể nói là rất may mắn, tư liệu gốc quý giá của Báo Thanh Niên, gồm bìa báo và các trang báo nói trên đã được chuyển về Bảo tàng Báo chí Việt Nam, tham gia nhiều trưng bày chuyên đề của Bảo tàng tại Lễ kỷ niệm 100 năm Báo chí cách mạng Việt Nam cũng như các triển lãm lưu động tại nhiều địa phương trong cả nước suốt nhiều tháng qua.. Hai trang báo này đều được vẽ và viết tay hoàn toàn từ măng-sét, tranh minh họa cho đến bài viết, trình bày bằng cả tiếng Hán và tiếng Việt.

Và như vậy, những câu chuyện, hình ảnh, tư liệu quý giá và hiếm hoi về tờ báo Thanh Niên với một sứ mệnh lịch sử vẻ vang mà chúng ta có được, vẫn từng ngày nhắc nhớ những thế hệ nhà báo hôm nay về câu chuyện khởi đầu đầy tự hào của báo chí cách mạng tròn một thế kỷ trước, về vai trò to lớn của Nguyễn Ái Quốc - một nhà báo cách mạng xuất sắc, người thầy, người sáng lập nền báo chí cách mạng Việt Nam!

Làm báo trong… bí mật

Chính vì câu chuyện gian nan đi tìm bản gốc tờ báo cách mạng đầu tiên đó, các cán bộ ở Bảo tàng Báo chí nhận ra những điều hết sức xúc động về việc làm báo thời kỳ đầu của Bác Hồ - một nhà báo cách vĩ đại.

Những tư liệu lịch sử của Bảo tàng Báo chí Việt Nam, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia cho thấy, Báo Thanh Niên được in ấn, phát hành trong điều kiện vô cùng cam go, nguy hiểm. Tai mắt của mật thám Pháp giăng khắp nơi, nhất cử nhất động của Bác Hồ khi đó đều được chụp lại, ghi lại. Chính vì thế, mỗi một tờ báo được chuyển đi đều phải hết sức bí mật, đến tay người đọc xong đều phải tiêu hủy ngay lập tức.

Bản thân căn nhà trụ sở của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên tại Quảng Châu, nơi xuất bản tờ báo cũng phải có lối thoát hiểm sang các nhà bên cạnh và ở phía sau trong trường hợp bị mật thám theo dõi, bao vây…

Lúc này, Bác được mật thám Pháp “chăm sóc” rất kỹ, gần như có một đội mật thám riêng chỉ chuyên theo dõi Người. Chính quyền Pháp theo dấu Chủ tịch Hồ Chí Minh chặt chẽ, từ khi “Yêu sách của nhân dân An Nam” gồm 8 điểm gửi Hội nghị Versaille (ngày 18-6-1919). Anh Thân Quang Minh kể lại: “Trong hồ sơ mật thám về Bác, nhật ký được ghi vô cùng chi tiết, cùng với rất nhiều ảnh chụp trộm Bác”.

Nhà báo Trần Kim Hoa chia sẻ, việc tìm hiểu, nghiên cứu tư liệu về chặng đường làm báo của Chủ tịch Hồ Chí Minh – Nguyễn Ái Quốc từ đầu thế kỷ đã cho thấy Bác là một nhà báo giỏi về nhiều mặt. “Bác làm tất cả mọi việc từ làm báo cách mạng, kinh tế báo chí, cho đến các vấn đề về xuất bản, in ấn, Bác đều là bậc thầy” – chị Kim Hoa nhận xét.

Tiếp tục tìm kiếm bản gốc các số báo Thanh niên

Những tư liệu quý mà Bảo tàng Báo chí có được cho đến nay về hành trình làm báo hồi đầu thế kỷ của nhà báo Nguyễn Ái Quốc, một phần là từ bộ sưu tập tư liệu của nhà báo Hồng Hà, nguyên Bí thư T.Ư Đảng, nguyên Tổng Biên tập Báo Nhân Dân, một cây bút lão thành của nền Báo chí cách mạng Việt Nam. Nhà báo Hồng Hà từ ngay sau năm 1975 đã sang Pháp nghiên cứu, tìm hiểu về Nguyễn Ái Quốc giai đoạn hoạt động ở Pháp, tìm gặp cả các nhân chứng. Những tư liệu, nghiên cứu của nhà báo Hồng Hà về Bác giai đoạn này là vô cùng quý giá và rất sớm tính đến nay. Tập bản thảo về thời thanh niên của Bác là do gia đình ông tặng cho Bảo tàng Báo chí Việt Nam.

Hiện tại, việc tìm kiếm những tư liệu, tài liệu, bản gốc của Báo Thanh Niên cũng như những tờ báo mà nhà báo Nguyễn Ái Quốc thực hiện hồi đầu thế kỷ 20 vẫn đang tiếp tục. Bảo tàng Báo chí hiện nay đã có được các tư liệu liên quan đến ba tờ báo Bác làm ở nước ngoài là Le Paria, Thanh Niên và Việt Nam hồn. Nhưng mong mỏi lớn nhất của các cán bộ Bảo tàng vẫn làm làm sao tìm được một bản in gốc của tờ Thanh Niên, tờ báo đầu tiên của nền báo chí cách mạng Việt Nam. “Chúng tôi mong muốn cá nhân hay tổ chức nào, biết có thông tin hoặc đang nắm giữ một trong số những bản in của tờ báo Thanh Niên sẽ liên hệ với Bảo tàng. Có được bản in đó đưa về Việt Nam, nhất định đó sẽ là Bảo vật quốc gia” – nhà báo Trần Kim Hoa bày tỏ.