Ký ức về một thời “đường ra trận mùa này đẹp lắm…”

Một ngày đầu tháng 6, hẹn tới thăm họa sĩ Lê Đức Tuấn, ban đầu ông từ chối: “Nếu hỏi về làm báo thì xin phép nhé! Có nhiều người nổi bật và nhiều thành tựu hơn tôi”. Thuyết phục một hồi, thì được ông đồng ý.

Ở tuổi xưa nay hiếm - năm nay ông 86 tuổi, nhà báo Lê Đức Tuấn cười hồn hậu mở cửa căn nhà nhỏ trong một ngõ nhỏ nhà binh nằm trên phố Hào Nam (Hà Nội) để đón chúng tôi với lời hỏi ân cần: “Trời nắng quá, tìm nhà bác có vất vả không, nhanh vào nhà cho mát!”.

Trong phòng khách của gia đình, họa sĩ Lê Đức Tuấn dành nhiều góc không gian bày những tác phẩm hội họa, món quà của đồng nghiệp, bạn bè tặng, đặc biệt là những ấn phẩm báo chí - kỷ vật được ông gìn giữ, nâng niu như “kho báu” của đời mình. Đặc biệt trong đó là những cuốn ký họa chỉ chừng hơn 1 gang tay, chất liệu thì như ông nói “giấy chiến khu” đã ngả màu, những ký họa nét bút theo thời gian cũng dần nhòe. Ấy vậy mà như hồi sinh sống dậy qua lời kể của ông: "Hồi đó vào chiến trường đi đến đâu cũng nhìn thấy cái đẹp, cũng rung cảm xúc động. Chính vì thế, tôi muốn ghi lại, vẽ lại để tạo ra sản phẩm báo chí ngay trong chiến trường và cũng vừa làm tư liệu cho mình sau này".

Chàng họa sĩ Lê Đức Tuấn lớn lên ở phố Hàng Bút (Hà Nội), từng tốt nghiệp Trường Trung cấp Mỹ thuật Công nghiệp, sau đó làm ở Sở Ngoại thương Hà Nội với công việc vẽ tranh, vẽ đồ mỹ nghệ để xuất khẩu sang các nước Xã hội chủ nghĩa. Theo lời kêu gọi chống Mỹ, cứu nước của Chủ tịch Hồ Chí Minh, họa sĩ Lê Đức Tuấn là một trong hơn 30.000 thanh niên Hà Nội tình nguyện lên đường nhập ngũ, bổ sung cho nhiều đơn vị trên chiến trường miền nam.

Thuở làm báo… “từ A đến Z”

Bộ đội Lê Đức Tuấn còn tham gia chiến dịch Bu Prang - Đức Lập, năm 1969. Trong trận đó, ông bị thương. Khi đơn vị tiếp tục hành quân sâu hơn vào vùng đồng bằng Nam Bộ, thì ông ở lại điều trị. Ông kể: “Tôi được đưa về một bệnh viện ở Tây Nguyên, rồi sau đó chuyển về Binh trạm 4, làm trợ lý thống kê. Thời gian ở đó, có anh Bá Đàn, phóng viên của Báo Tây Nguyên xuống viết bài về các dũng sĩ từng tham chiến. Khi đến đơn vị, anh phát hiện tôi là họa sĩ. Sau đó anh Đàn xin ý kiến cấp trên cho tôi về làm họa sĩ Báo Tây Nguyên. Đây là cơ duyên rất đặc biệt đưa tôi đến nghề báo”.

Làm Báo Tây Nguyên, ông Tuấn vừa làm họa sĩ, vừa làm biên tập viên, đồng thời còn kiêm cả việc đi đưa báo. Có hôm đi đường rừng, đường mòn một mình, nguy hiểm, sợ phục kích, nhưng vẫn đi.

“Ở chiến trường không bao giờ yên ổn. Địch nã pháo, thả bom suốt ngày. Dù không ra trận đối mặt trực tiếp, nhưng pháo kích và B52 thì cứ dội xuống liên tục. Mùa khô, chúng tôi cứ hay nói vui “tắm kiểu B52” - tức là trời nắng, nóng quá, anh em chạy xuống sông tắm, vừa nhúng nước xong đã phải chạy lên ngay, vì B52 đến là dội bom liền. Báo Tây Nguyên lúc ấy đặt trụ sở gần Bộ Tư lệnh, nhưng khoảng chưa đầy một năm là phải di chuyển một lần. Mỗi lần di chuyển là dựng lại nhà, dựng lại nơi làm việc. Nhưng “nhà” thì không như nhà bình thường. Phải đào hầm ở dưới đất, rồi lợp lá lên trên. Mỗi căn hầm như vậy chia cho 6-7 anh em phóng viên, chia làm hai, ba hầm. Mỗi người chỉ có một chiếc đèn nhỏ… chế từ lọ thuốc chống muỗi, rất gọn, ánh sáng yếu thôi, đủ để làm việc trong hầm tối”, ông Tuấn vừa kể vừa đứng dậy lấy cuốn ký họa những ngày làm Báo Tây Nguyên, rồi chỉ cho chúng tôi xem hình minh họa “Tòa soạn Báo Tây Nguyên”, máy in báo… cùng bộ sách 3 tập “Tây Nguyên thắng Mỹ”.

Sau thời gian làm Báo Tây Nguyên, năm 1974 ông Tuấn trở ra bắc và công tác tại Báo Quân đội nhân dân. Nhớ lại quãng thời gian đó, người họa sĩ già không khỏi xúc động: “Không khí làm báo những ngày trước và sau Chiến thắng 30-4-1975 thực sự sôi nổi, hào hứng và tràn ngập tinh thần chiến thắng. Cứ mỗi lần nhận được tin báo thắng trận, cả tòa soạn lại như bừng lên. Từ thư ký tòa soạn, phóng viên, người nhận tin, ai cũng tập trung cao độ, nhưng không phải trong căng thẳng, mà là trong niềm vui sướng và tự hào vô hạn”.

Mỗi một số báo ra, đi kèm một chiến thắng. Mỗi chiến dịch thành công là một trang báo mang theo khí thế cách mạng. Tinh thần ấy lan tỏa trong từng nét trình bày, từng bài viết, từng bản đồ.

Nhưng đến số báo mừng ngày 30-4-1975, đó là đỉnh cao cảm xúc, niềm vui vỡ òa, không ai tin được chiến thắng lại đến nhanh và trọn vẹn đến vậy.

“Tự hào không phải vì mình sống sót, mà vì góp phần vào chiến thắng”

Nhà báo Lê Đức Tuấn công tác tại Báo Quân đội nhân dân tới năm 2005 thì nghỉ hưu. Với ông, cuộc đời làm báo, từ chiến trường vừa cầm súng chiến đấu, vừa ký họa giữa trận địa, vừa biên tập, trình bày, phát báo đến tay bạn đọc… “Niềm hạnh phúc, tự hào lớn nhất của tôi - một người lính, một người làm báo từ chiến trường bước ra, không phải vì mình sống sót, mà là vì mình góp phần vào chiến thắng”, ông trầm tư nói, cùng lúc giới thiệu cho chúng tôi tập sách “Nhật ký bằng tranh của họa sĩ Lê Đức Tuấn trở về từ phía bên kia”.

“Ban đầu cuốn ký họa có 112 bức, tại sao sau đó lại là 109 bức, thưa nhà báo?”- tôi hỏi.

“3 bức họa trong cuốn ký họa lại được Thiếu tá Robert B. Simpson giữ. Sau này, khi biết cuốn ký họa đã được trao cho chủ nhân, Robert B. Simpson đã gửi 3 lại bức tranh qua ngài Đại sứ Mỹ tại Việt Nam Michael Michalak, để nhờ trao lại cho tôi”, ông Tuấn kể lại.

Ông lật giở trang sách, ngay ở đầu là bức thư của Thiếu tá Robert B. Simpson (ảnh bức thư kèm).

Bây giờ cuốn nhật ký bằng tranh của họa sĩ Lê Đức Tuấn đã trở thành kỷ vật được trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử quân sự Việt Nam. Và gần hai mươi năm, từ ngày nhận cuốn nhật ký bằng tranh trở về từ nước Mỹ, bây giờ họa sĩ Lê Đức Tuấn vẫn làm việc mà ông cho là mang lại hạnh phúc không kém như khi nhận lại cuốn nhật ký của mình: Tìm lại những đồng đội mà mình đã vẽ trong cuốn nhật ký năm xưa để tặng lại những bức vẽ đó.

Bức tranh đầu tiên được họa sĩ Lê Đức Tuấn tặng lại là bức chân dung liệt sĩ Ngô Lê Phong ở phố Mã Mây (Hà Nội). “Tôi vẽ Phong lúc dừng chân nghỉ trên đường hành quân. Phong hi sinh sau đó ít lâu. Hôm tôi mang bức tranh tới nhà đặt lên bàn thờ Phong, người thân của anh đã khóc”, ông Tuấn xúc động kể lại.

May mắn hơn, ông Đào Duy Thành - người cùng đơn vị với họa sĩ Lê Đức Tuấn - vui mừng đến ứa nước mắt khi cầm trên tay bức tranh vẽ chính mình đóng khung cẩn thận từ người bạn cùng đơn vị, bức tranh được vẽ ngày 15/7/1967: “Tuấn vẽ lúc nào tôi cũng chẳng hay, bây giờ mới biết”- ông nói.

Có hai bức tranh khiến họa sĩ Lê Đức Tuấn vẫn không thôi trăn trở là tranh phác họa đại đội trưởng của mình: Ngô Xuân Lâm. Một bức được vẽ khi đại đội trưởng đang lên lớp huấn luyện và một bức trước khi đơn vị ông hành quân vào Tây Nguyên. “Vẽ xong, tôi đưa cho anh xem, anh cười bảo cậu vẽ được đó, hòa bình nhớ dành tặng tớ. Thế nhưng đại đội trưởng Xuân Lâm hy sinh không lâu sau đó”, ông rưng rưng kể.

Hỏi ông, làm họa sĩ có lẽ sẽ cho ông thỏa sức sáng tạo, đi đây đó; hoặc có thể thêm nhiều những tác phẩm hội họa để đời, dễ nổi tiếng… hơn nhà báo? Ông cười hiền, nói: “Nghề báo ngấm vào mình nên say sưa. Làm báo tôi đã học tập rất nhiều, rèn cho con người cẩn thận bao nhiêu cũng không thừa. Cho đến giờ, tôi vẫn luôn tự hào khi mình được làm, đam mê, tận hiến cho nghề báo!”.