Hơn 35 nghìn kỷ vật đang được lưu giữ tại Bảo tàng Báo chí Việt Nam, mỗi kỷ vật là một mảnh ghép quý giá góp phần tái hiện hành trình phát triển đầy biến động của nền báo chí nước nhà. Phía sau từng kỷ vật là sự công phu, thầm lặng nhưng đầy tâm huyết của những người làm công tác sưu tầm.

Một trong những kỷ vật đặt nền móng cho báo chí Việt Nam là Gia Định Báo - tờ báo quốc ngữ đầu tiên, xuất bản lần đầu năm 1865. Tuy nhiên, Gia Định Báo phổ biến ở miền nam, mãi về sau mới dịch chuyển ra bắc, do đó, việc sưu tầm tờ báo này từng là một thách thức đối với các cán bộ tại Bảo tàng.

Sau nhiều thời gian nghiên cứu, tìm tòi, anh Thân Quang Minh, Trưởng phòng Nghiệp vụ Bảo tàng biết được một thư viện tại Pháp còn lưu giữ bản số hóa Gia Định Báo. Nhiều lần gửi công văn, trao đổi thư từ, cuối cùng cán bộ của Bảo tàng đã thuyết phục được phía Pháp tặng lại bản số hóa, trong đó có số thứ 2 của Gia Định Báo. Đây được cho là một bước tiến quan trọng trong việc phục dựng ký ức báo chí Việt Nam thời kỳ đầu.

1925-1975 là giai đoạn hoạt động cách mạng bí mật, vì vậy, kỷ vật báo chí thời gian này rất khó để sưu tầm. Hiện, tại bảo tàng, kỷ vật tiêu biểu giai đoạn này có thể kể đến tờ Thanh Niên số 63, ra ngày 3/6/1926. Thanh Niên là tờ báo đầu tiên do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập tại Quảng Châu (Trung Quốc), đánh dấu sự ra đời của nền báo chí cách mạng. “Đến giờ, chúng tôi vẫn đau đáu tìm số báo đầu tiên, nhưng vẫn chưa có kết quả. Cảm giác như đang mang một món nợ với lịch sử”, Phó Trưởng phòng Nghiệp vụ Nguyễn Văn Ba trăn trở.

Nếu tờ Thanh niên đã khó sưu tầm một thì báo chí trong lao tù còn khó gấp mười bởi tính chất bí mật. “Thí dụ như tờ Suối Reo, rất ít người từng thấy logo tờ báo này. Các bài viết thường chỉ vài dòng, được viết trên mảnh giấy nhỏ để dễ cất giấu”, anh Ba cho biết. Theo thời gian, Suối Reo dần trở thành một truyền thuyết, được gìn giữ qua ký ức của các cựu tù chính trị, như một biểu tượng của tinh thần báo chí quả cảm trong những năm tháng khốc liệt nhất.

Chỉ cho chúng tôi chiếc võng dù rách hai lỗ vì mảnh bom của nhà báo Đặng Minh Phương (Báo Nhân Dân), anh Ba tiết lộ, nhiều kỷ vật ở Bảo tàng đã gắn liền với những lần vào sinh ra tử của người làm báo. Do đó, nhiều nhà báo cũng như gia đình họ không muốn “rời xa” những kỷ vật này.

“Chúng tôi đã phải nhiều lần đến gặp và thuyết phục nhà báo Đặng Minh Phương hiến tặng lại chiếc võng. Ban đầu, bác không đồng ý nhưng dần dần nhận thấy sự chân thành của chúng tôi cũng như hiểu mục đích muốn kể lại lịch sử, tri ân các nhà báo, bác cũng bằng lòng”, anh Ba kể.

Bảo tàng Báo chí Việt Nam đã trải qua hành trình đầy gian truân thời gian đầu thành lập kể từ năm 2017 khi không có đội ngũ chuyên trách. “Nhiều bức ảnh quý mà gia đình nhà báo Hoàng Tùng, nhà báo Hồng Hà tặng lại nhưng không ghi chú nội dung, thời gian hay sự kiện. Vì vậy, chúng tôi phải nhờ đến nhân chứng lịch sử để xác định chi tiết, thông tin của kỷ vật rồi mới dám công bố. Biết là kỷ vật quý, nóng lòng muốn “khoe” nhưng thông tin sai là điều tối kỵ của những người làm bảo tàng”, anh Ba nhấn mạnh.

Không chỉ công tác sưu tầm, việc bảo quản tài liệu cũng là một thách thức đối với cán bộ bảo tàng những ngày đầu. “Tài liệu giấy rất dễ hư hỏng, nhất là trong điều kiện thiếu thốn cơ sở vật chất thời gian đầu mới thành lập”, chị Dương Thị Đông, cán bộ kho, chia sẻ. “Chúng tôi từng phải trải báo khắp sàn để phân loại. Giờ thì đã có hệ thống phân chia theo tiến trình lịch sử và chuyên ngành báo chí”.

Dưới bàn tay chăm chút của những người làm bảo tàng, các kỷ vật đã trở thành những mảnh ghép mang tải câu chuyện sống động của lịch sử. Chị Đông kể, mỗi khi sắp xếp lại các kỷ vật đến từ những người đã khuất, chị lại thấy xúc động. “Đằng sau mỗi kỷ vật của các nhà báo chiến sĩ lại là một câu chuyện truyền cảm hứng. Họ là những người vừa cầm bút, vừa cầm súng giữa chiến trường”.

Tiến sĩ Nguyễn Thị Hiền, cán bộ bảo tàng cũng đã nhiều lần rơi nước mắt khi tiếp nhận kỷ vật. Với chị, hành trình ba năm đưa về chiếc máy in ở Tuyên Quang, hay chiếc xe đạp của nhà báo Trịnh Hoàng Đạm (Báo Cứu Quốc), một vật dụng giản dị nhưng đã rong ruổi cùng chủ nhân qua muôn nẻo chiến trường là những kỷ niệm không thể nào quên. “Làm công tác sưu tầm không chỉ là tìm lại đồ cũ mà là viết lại, kể lại qua dấu vết còn lại trên kỷ vật”, chị Hiền chia sẻ.

Dù tuổi đã cao nhưng thi thoảng bà Lý Thị Nhâm, phu nhân nhà báo Hồng Hà, nguyên Tổng Biên tập Báo Nhân Dân, vẫn tự bắt taxi đến Bảo tàng Báo chí Việt Nam. Mỗi lần đến, bà lại xúc động dừng trước gian trưng bày có kỷ vật của chồng và nói với nhân viên Bảo tàng: “Tôi vào thăm ông nhà tôi một lát”.

Mỗi kỷ vật ở Bảo tàng Báo chí Việt Nam không chỉ là dấu vết của thời gian, mà còn lưu giữ nhịp đập lặng lẽ của lịch sử báo chí nước nhà.

Nhà báo Hà Thanh Giang, con trai nhà báo Hồng Hà, chia sẻ: “Những tư liệu còn lại của bố tôi chủ yếu là bản thảo, ghi chép, hình ảnh và chiếc máy đánh chữ gắn bó với ông suốt những năm tháng làm nghề. Đó là những kỷ vật thân thuộc, chứa đựng ký ức và tình cảm sâu nặng với gia đình. Nhưng hơn thế, chúng còn là dấu ấn của một giai đoạn lịch sử báo chí cách mạng. Chính vì vậy, chúng tôi quyết định hiến tặng lại cho Bảo tàng và thật sự xúc động khi thấy những kỷ vật ấy được trân trọng giới thiệu, giúp công chúng thêm hiểu về một thế hệ các nhà báo đã dành trọn vẹn tâm huyết viết nên dòng chảy lịch sử qua ngòi bút của mình".

Không chỉ dừng lại ở lưu giữ, trưng bày, Bảo tàng Báo chí Việt Nam thời gian qua còn tìm cách đưa kỷ vật và những câu chuyện về lịch sử báo chí lan tỏa hơn bằng nhiều hình thức khác nhau như tổ chức triển lãm lưu động, hội thảo chuyên đề, làm phim tài liệu về các nhà báo lớn như phim về nhà báo Thái Duy, hay trưng bày chuyên đề “99 chuyện nghề” nhân kỷ niệm 99 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam năm 2024. Qua đó, Bảo tàng góp phần lan tỏa thông điệp về tinh thần dấn thân, đạo đức nghề nghiệp và bản lĩnh chính trị của người làm báo.

Ngày xuất bản: Tháng 6/2025
Trình bày-đồ họa: Diệc Dương
Ảnh: Báo Nhân Dân