Đầu thập niên 1930, báo chí cách mạng mới ra đời được vài năm và là một phương thức hoạt động cách mạng mới lạ. Báo Thanh Niên, tờ báo cách mạng đầu tiên, do Nguyễn Ái Quốc sáng lập và ra số 1 vào ngày 21/6/1925, đã mở ra một phương thức tuyên truyền, vận động cách mạng mới được các chiến sĩ cách mạng Việt Nam áp dụng ngày càng mạnh mẽ. Khi các chiến sĩ cách mạng bị thực dân Pháp giam giữ, bên cạnh việc tổ chức học tập, trong nhiều nhà tù ở Việt Nam đã xuất hiện báo chí cách mạng, do các chiến sĩ cách mạng thực hiện.
Nhà tù Hỏa Lò đầu thập niên 1930 là trung tâm báo chí trong tù ở Việt Nam. Ở Hỏa Lò có các tờ báo: Bôn sơ vich, Con đường chính, Đuốc đưa đường, Lao tù tin tức, Đời tù, Lao tù tạp chí, Tạp chí Vô sản… với các cây bút như Nguyễn Văn Cừ, Trường Chinh, Lê Duẩn, Ngô Đình Mẫn, Nguyễn Tạo, Đặng Việt Châu, Trần Đức Sắc, Nguyễn Văn Năng… Từ đây, nhiều chiến sĩ cộng sản bị đày đi Sơn La, Côn Đảo, họ đã truyền kinh nghiệm làm báo trong tù cho tù nhân chính trị ở các nơi khác.
Tờ Lao tù tạp chí, của chi bộ Đảng nhà tù Hỏa Lò xuất bản.
Tờ Lao tù tạp chí, của chi bộ Đảng nhà tù Hỏa Lò xuất bản.
Nhà tù Sơn La đặt ở nơi nổi tiếng rừng thiêng nước độc. Nhiều cán bộ lãnh đạo xuất sắc của Đảng đã trải qua thử thách, rèn luyện ở nhà tù Sơn La như Trường Chinh, Lê Duẩn, Nguyễn Lương Bằng, Lê Thanh Nghị, Lê Đức Thọ, Lê Văn Lương, Văn Tiến Dũng, Trần Huy Liệu, Xuân Thủy…
Đầu những năm 1940, nhà tù Sơn La là nơi báo chí trong tù hoạt động mạnh, nổi bật nhất có tập san Suối reo tồn tại từ năm 1941 đến 1945. Tờ Suối reo do đồng chí Xuân Thủy phụ trách, mỗi tháng ra hai kỳ, thu hút đông đảo cộng tác viên viết bài cho báo. Từ đời sống báo chí bí mật lạ thường này mà nhiều “nhà báo trong tù” đã trưởng thành, trở thành các nhà báo thực thụ, có đóng góp nhiều cho báo chí cách mạng về sau như Xuân Thủy, Trần Huy Liệu, Hoàng Tùng…
Nhà đày Buôn Ma Thuột có các tờ Báo Yuan-Êđê (Việt-Ê Đê), tồn tại từ 1931 đến 1933, Tù nhân, Xiềng xích, Xích sắt, Áo xanh, tạp chí Bôn sê vích... Một số cây bút tiêu biểu ở nhà tù này là các nhà cách mạng Phan Đăng Lưu, Hồ Tùng Mậu, Nguyễn Duy Trinh…
Tại Khám lớn Sài Gòn, tù chính trị đã cho ra đời tờ Tiếng tù và Đêm Khám lớn. Một trong những người chủ trương là nhà báo nổi tiếng Dương Tử Giang. Khi Khám lớn giải thể, tù nhân bị đưa về giam ở Chí Hòa, tờ Phá ngục của tù chính trị nam giới và tờ Tung xiềng bên tù chính trị phụ nữ ra đời. Sau khi hai tờ trên kết thúc, tù nhân Chí Hòa lại cho ra tờ Quyết tử, tập san Văn nghệ, tập san Tự học.
Giáo sư Đỗ Quang Hưng, trong một nghiên cứu, đã nhận xét: “Trên thế giới, ít có Đảng Cộng sản nào ở các xứ thuộc địa lại có các loại hình báo chí trong tù phong phú như đảng ta”.
Một số nhà tù, trại giam khác trên cả nước cũng xuất hiện các tờ báo như: Bình minh trên sông Đà (Hòa Bình); Thông reo, Dòng sông Công và Gió ngàn (Thái Nguyên), Con đường nghĩa (Nghĩa Lộ-Yên Bái), Phá xiềng (Quy Nhơn); Mõ nhà pha, Nẻo nhà pha, Vắt cơm bi (Quảng Nam)…
Sau cao trào cách mạng 1930-1931, thực dân Pháp liên tục đày ra Côn Đảo những người tù “nguy hiểm nhất”, bị thanh lọc từ các nhà lao trong cả nước, như Nguyễn Văn Cừ, Lê Hồng Phong, Lê Duẩn, Nguyễn Chí Diểu, Phạm Văn Đồng, Hà Huy Giáp, Phạm Hùng, Ung Văn Khiêm, Tôn Đức Thắng, Nguyễn An Ninh... Những người tù chính trị Côn Đảo đã tranh thủ mọi điều kiện có thể để triển khai hoạt động báo chí.
Những năm 1930, có khoảng 10 tờ báo ra đời ở nhà tù Côn Đảo, như Ý kiến chung, Người tù Đỏ, Tiến lên, Độc lập, Bàn góp, Qua tiếng sóng hận, Trên đường tranh đấu, Delfrag, Hòn Cau tuần báo… Giai đoạn 1946-1954, báo chí trong nhà tù Côn Đảo phát triển mạnh mẽ. Một số tờ báo còn được nhắc tới: Côn Đảo mới, Đời sống mới, Văn nghệ, Cởi áo giang hồ, Bạn tù, Đoàn kết, Tiến lên, Xây dựng, Thắng lợi, Tiền phong, Tiếng tù, Lao động, Bạn tù,…
Ngoài báo viết tay, tù nhân các trại còn có hình thức phát thanh, thường được gọi là “báo miệng”. Từ sau 1955, phong trào làm báo viết ở nhà tù Côn Đảo tạm lắng do tù nhân bị khủng bố ác liệt, thiếu thốn vật tư. Người tù các trại chỉ có thể “làm báo miệng” bằng cách hò la, truyền thông tin giữa các phòng giam, trại giam và ra bên ngoài. Lúc thuận lợi hơn, trong các trại phổ biến hình thức báo viết trên bệ xi-măng, báo tường…
Riêng ở trại 6B Côn Đảo, khu trại do Mỹ mới dựng lên bên rìa nghĩa trang Hàng Dương, nhờ lực lượng tù chính trị bị câu lưu ở đây đấu tranh thắng lợi, giành được quyền “tự trị” trong phạm vi trại, họ đã củng cố nội bộ, tổ chức cuộc sống, học tập và phát động phong trào làm báo trong nhà tù. Từ tháng 11/1972 đến đầu năm 1974, đã có khoảng 10 đầu báo với 40-50 số báo đã ra đời. Nổi bật có hai tờ báo của toàn trại là tờ Xây dựng và Vươn lên, riêng từng phòng giam thì ra các báo như Sinh hoạt, Rèn luyện, Đoàn kết, Niềm tin, Tiến lên…
Trải qua các giai đoạn khác nhau, phụ thuộc vào hoàn cảnh từng lúc và ở từng nhà tù, báo chí trong tù của các chiến sĩ cách mạng Việt Nam có hình thức và cách thức tổ chức đa dạng: có báo tập, có báo tường, báo tờ rời; có báo cho cả trại, báo liên trại, báo cho từng khu riêng, báo từng phòng giam; có báo miệng, báo viết tay, báo in thạch, in bột; có báo nhỏ như gói thuốc hút, có báo bằng nửa hay nguyên khổ giấy tập học trò; có báo viết trên giấy vấn thuốc, viết trên nền xi-măng, báo dán trên tấm chiếu…
Hầu hết các tờ báo được làm ra trong nhà tù Hỏa Lò, Côn Đảo, Sơn La, Buôn Ma Thuột… đều phản ánh các nội dung học tập của tù nhân, từ những nhận thức vỡ lòng về cách mạng cho đến những vấn đề lý luận kinh điển của chủ nghĩa Mác-Lênin, việc vận dụng các lý luận đó trong hoàn cảnh thực tế của nhà tù, vào tình hình cách mạng trong nước và thế giới… Các tờ Con đường chính, Đuốc đưa đường, Bôn sơ vich, Lao tù tạp chí (nhà tù Hỏa Lò), Ý kiến chung (nhà tù Côn Đảo)… có phần tin tức, bình luận, xã luận và nghiên cứu lý luận. Tờ Đời tù, Tiến lên, Người tù Đỏ, Phá ngục, Tung xiềng (nhà tù Côn Đảo)… có nhiều nội dung gắn với thời sự nhà tù, tâm tư, tình cảm, ý kiến của tù nhân. Tờ Hòn Cau tuần báo (nhà tù Côn Đảo), Suối reo (nhà tù Sơn La)… có nội dung vừa chính trị, vừa văn chương, vừa giải trí, báo Yuan-Êđê (ngục Kon Tum) có mục học tiếng Ê Đê.
Báo chí trong tù có vai trò quan trọng đối với đời sống tinh thần của tù nhân, vừa là công cụ học tập, truyên truyền cách mạng, bồi dưỡng trình độ lý luận chính trị; vừa là phương tiện thông tin, giao lưu tình cảm trong nội bộ người tù; Báo chí còn là công cụ đấu tranh giữa người tù cách mạng với thực dân, đế quốc, tay sai; giữa người tù cộng sản với tù nhân thuộc các đảng phái chính trị khác; và là công cụ đấu tranh trong nội bộ những người cộng sản, góp phần nâng cao nhận thức chính trị, xác định thái độ của người tù, củng cố niềm tin vào tương lai tất thắng của cách mạng. Vì vậy, dù gặp nhiều khó khăn, nguy hiểm trong việc thực hiện, phát hành cũng như lưu trữ, báo chí trong tù vẫn được các chiến sĩ cách mạng duy trì, thực hiện khắp các nhà tù ở Việt Nam từ 1930 đến 1975.
Ngày xuất bản: Tháng 6/2025
Trình bày-đồ họa: Diệc Dương
Ảnh: Đoàn Khuyên