Một ngày hè oi ả năm 2013, các phóng viên Báo Thời Nay tập trung tại trụ sở (tầng 3 nhà B 71 Hàng Trống) họp giao ban. Đang phổ biến công việc hằng ngày, Trưởng ban Bùi Trung Chính nhận một cuộc điện thoại. Ngay sau đó, hai phóng viên theo xe ô-tô đi ngay Quảng Ninh mà không kịp chuẩn bị dồ dùng cá nhân... Thông tin có hoạt động khai thác than lậu trong một trang trại chăn nuôi được đăng trên Thời Nay, cũng là khởi nguồn cho loạt điều tra 5 kỳ “Thiên đường than lậu” sau này.

Đường tới “thiên đường than lậu”

"Vàng đen" đã trở thành niềm tự hào của cả một vùng đất và nó cũng là căn nguyên của sự xuất hiện “tập đoàn than lậu”. Để lần theo “đường đi của than lậu”, nhóm phóng viên điều tra đã đeo bám theo từng chuyến xe đêm chạy ra từ các khai trường hợp pháp của nhà nước. Hằng đêm, than được chuyển xuống xà lan, cặp mạn tàu lớn ngay trong vịnh, hàng chục nghìn tấn than từ đó được vận chuyển an toàn tới Phòng Thành (Trung Quốc).

Những diễn biến bất thường ấy cứ theo từng chuyến xà lan êm đềm theo sông ra biển. Nhưng sóng gió thật sự nằm ở trên bờ. Sau “bảo hộ than lậu”, “những quyết định bất thường ở Vinacomin”, chúng tôi đã phân tích ra rằng trong số hàng triệu tấn than được chuyển lậu ra nước ngoài, có sự “đóng góp” rất lớn từ phía công ty nhà nước.

Để có thể có được hàng chục giờ ghi hình thực tế, từ lúc than được bốc ra khỏi khai trường nhà nước xuống đến cảng tư nhân, đương nhiên không dễ. Song việc đọc cả tạ tài liệu nhằm phân tích tới "chân tơ kẽ tóc" vấn đề, làm rõ cái cách mà người ta làm sao để hợp thức hóa cả vài chục vạn tấn than mỗi đêm được vận tải từ mỏ ra biển, rõ ràng còn khó hơn nhiều. Có lúc chiếc xe đưa nhóm phóng viên điều tra hơi khựng lại rồi quả quyết “chui” qua barie vào khai trường, nơi có những chiếc xe “hổ vồ” chạy như con thoi, đương nhiên là một lần đối mặt với hiểm nguy sinh tử. Những người trên chuyến xe khi ấy, chẳng ai nói với ai một tiếng “quay đầu”…

Kỳ 5 của loạt phóng sự mang tên “Sự im lặng đáng sợ” lên mặt báo đánh dấu sự trở lại của thể loại điều tra trên Báo Nhân Dân sau nhiều năm vắng bóng, theo đánh giá của nhà báo Hữu Thọ. Loạt bài đoạt Giải A thể loại Phóng sự điều tra Giải Báo chí quốc gia năm ấy đã trở thành “nguồn cảm hứng”, là động lực cho các phóng viên Thời Nay tiếp tục dấn thân khai thác các đề tài thuộc thể loại được coi là gai góc nhất nhưng cũng vinh quang nhất trong các thể tài báo chí.

Không chủ đích “đánh” ai…

Đối với phóng viên điều tra của Thời Nay, điều tra không chủ đích để “đánh” ai mà chỉ là công việc đơn thuần của những nhà báo muốn làm rõ về một vấn đề nào đó đang gây bức xúc cho xã hội. Điều tra để làm rõ chân tướng vụ việc, giúp cho người đọc có cái nhìn xác đáng nhất, cũng nhằm hỗ trợ cơ quan chức năng hiểu thấu đáo vấn đề, từ đó tìm kiếm phương án để giải quyết vấn đề đó một cách thỏa đáng. Đó cũng là căn nguyên của việc hình thành loạt bài “Bào mòn... sức lao động”. Điều tra của nhóm phóng viên Báo Thời Nay đi qua 14 tỉnh, thành phố trên cả nước.

Trong hoàn cảnh Covid-19 đang đe dọa cả thế giới, để đi hàng nghìn km, phỏng vấn các công nhân từ Hải Dương, Nghệ An, Đà Nẵng... cho tới Đồng Nai, Bình Dương và Thành phố Hồ Chí Minh thì chỉ có “đặc quyền nghề nghiệp” mới giúp cho phóng viên có cơ hội tác nghiệp. Nhưng cũng chính trong thời điểm đó, "chỉ có đi" mới có thể thấy được cuộc sống của người công nhân đang diễn ra thế nào.

Loạt bài bốn kỳ khởi đăng khi ấy với mục đích là làm sao để cơ quan chức năng (Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam và Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội) có những căn cứ giúp cho người lao động đấu tranh, từ đó xây dựng một mức lương phù hợp với năng suất lao động.

Tác nghiệp xuyên biên giới

Năm 2022, sau khi có nhiều thông tin từ bên kia biên giới Campuchia về những hoạt động bất hợp pháp của công dân Việt Nam tại nước ngoài, phóng viên báo cáo lãnh đạo báo, lãnh đạo ban và được phép ra nước ngoài tác nghiệp.

Tại Bavet (tỉnh Svayrieng, Campuchia), chỉ cách khu vực an ninh của tỉnh Tây Ninh nước ta có vài trăm mét là hàng loạt casino, những biệt khu của người nước ngoài. Những cái tên “Tam Thái Tử”, “Hai con voi”… đã nổi tiếng bởi các hoạt động lừa đảo từ thời điểm đó. Tại Thủ đô Phnompenh, hàng loạt biệt khu dành cho người nước ngoài liên tục hoạt động trong không gian kín mít. Chỉ có những người giao hàng ăn, một số “đầu lĩnh” - những kẻ cầm đầu các nhóm lừa đảo và lừa được nhiều tiền, mới có thể tự do ra vào tùy ý. Tại Pear Sihanouk, hàng chục cao ốc được quây rào thép gai kín mít như doanh trại. Những hình ảnh chụp các “chuồng lợn” dùng để kỷ luật nhân viên vi phạm trong các biệt khu được nguồn tin lén chụp lại và chuyển ra. Đây cũng là lần đầu tiên phóng viên tiếp cận với những thuật ngữ kiểu “chăn lợn”, “nuôi lợn”, “giết lợn”... Sau này, những thuật ngữ ấy được mô tả chi tiết trong nhiều báo cáo của cơ quan chuyên môn. Loạt bài ba kỳ “Những cạm bẫy nơi đất khách” khởi đăng đã mang lại cho phóng viên điều tra của Thời Nay Giải C Báo chí quốc gia năm 2022, thể loại điều tra.

Năm 2023, trong lần chia tay một “anh chị” tại Hà Nội, ý tưởng về loạt bài “Những nẻo đường... cần sa” hình thành. Nhóm phóng viên được phép triển khai đề tài tại nhiều quốc gia trong khu vực. Từ xưa tới nay, với tội phạm buôn bán ma túy, không phải anh cứ cầm tiền vừa đi vừa hô tôi muốn tìm, tôi muốn gặp là sẽ được… chạm trán. Kể cả điều anh muốn là sự thật. Đằng này lại chỉ là chuyện… tìm hiểu. Thế nên, nếu không có “người vận chuyển” - đưa đường, giới thiệu và bảo lãnh thì đương nhiên anh không thể xâm nhập.

Bởi thế, để thực hiện loạt bài này, cái cần thiết nhất là làm sao phải có nguồn tin. Và điều quan trọng hơn cả là làm sao để bảo vệ nguồn tin sau khi phóng viên tác nghiệp. Từ quá trình tìm hiểu, tiếp cận và rút lui… với những lần gặp gỡ ở khách sạn, ở nhà riêng và trong nông trại tại nhiều nơi ở Lào và Thailand, loạt bài viết được triển khai. Sau đó, chính quyền Thailand đã ngăn chặn việc hợp thức hóa trồng cây cần sa. Điều này góp phần giảm bớt áp lực cho chúng ta trong công cuộc phòng, chống ma túy.

Loạt bài 5 kỳ “Những nẻo đường... cần sa” sau đó đoạt Giải B Báo chí quốc gia thể loại điều tra.

Đối với phóng viên điều tra của ấn phẩm Thời Nay, không tận mắt thấy, không trực tiếp tiếp cận, không phân tích tài liệu, không lao động quá khứ và đặc biệt là không… di chuyển, chắc chắn sẽ không… thành công. Đặc biệt, mỗi cá nhân trong nhóm đều thấy tự hào khi được tham gia và thể hiện tác phẩm. Đều rưng rưng mỗi lúc thấy bài báo được ký tên chung: "Nhóm phóng viên điều tra" hay "Nhóm phóng viên Thời Nay". Bởi lẽ tất cả đều biết, nếu muốn đi nhanh bạn hãy đi một mình, còn nếu muốn tiến xa - hãy đi cùng nhau.

------------------

Nội dung: Mai Tâm Hiếu
Trình bày: Dương Thịnh
Ảnh: Báo Nhân Dân