100 năm qua, cùng với những chuyển động lớn lao của đất nước, báo chí đã có những bước phát triển vượt bậc, trở thành một vũ khí sắc bén và hiệu lực trong quá trình đấu tranh cách mạng, trong các cuộc kháng chiến và càng đặc biệt trong 50 năm kể từ ngày đất nước thống nhất trong hòa bình và xây dựng cuộc sống mới. Lịch sử 100 năm báo chí cách mạng ghi tên nhiều tờ báo lớn và thời kỳ nào cũng có nhiều nhà báo xuất sắc.
Trên đầu nguồn báo chí cách mạng, ngoài vị trí đặc biệt sáng chói của Nguyễn Ái Quốc- Hồ Chí Minh với 175 tên gọi và bút danh, các đồng chí Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp, Phạm Văn Đồng, Nguyễn Chí Thanh... và sau này, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh đều là những nhà báo cự phách. Trong hàng nghìn, hàng chục nghìn nhà báo chuyên nghiệp thuộc nhiều tờ báo và nhiều kênh báo chí hiện đại, tên thì nhiều, tiếng cũng lắm, nhưng hoạt động bền bỉ và tham gia vào nhiều hoạt động văn hóa-xã hội như nhà báo Phan Quang có lẽ không nhiều.
17 tuổi, tham gia công tác cách mạng. 20 tuổi, năm 1948, sau khi vỡ mặt trận Trị Thiên, một bộ phận cơ quan lãnh đạo phải chuyển ra vùng tự do Thanh-Nghệ-Tĩnh, được đồng chí Nguyễn Chí Thanh phụ trách công tác Đảng ở Bình Trị Thiên, đưa về báo Cứu Quốc liên khu IV và công tác ở đây suốt 9 năm chống Pháp.
Chàng thanh niên từ học việc, tham gia các chiến dịch để viết bài, đưa tin, vẫn nuôi mộng văn chương và tự trang bị cho mình một vốn văn hóa để khi cuối 1954, sau Hiệp định Geneve, được điều ra Báo Nhân Dân, ông không bị choáng ngợp. Chỉ có bút danh Hoàng Tùng là phải thay mới, bởi nơi đây đã có một nhà báo Hoàng Tùng quá nổi tiếng đang trấn giữ. Trong cuốn bút ký Từ nguồn Thạch Hãn đến bờ Hồ Gươm gần như là nhật ký 6 năm, được coi là tài liệu nguyên thô của nhà báo trẻ (Nxb Trẻ-2017), với lời giới thiệu tóm tắt: Là bức tranh sống động về cuộc đời trong sáng của cả một thế hệ, từ bà mẹ Việt Nam, anh Bộ đội Cụ Hồ, chàng trai bị coi là tiểu tư sản, cô gái dịu dàng dù hơi kiêu ngạo, mấy anh cán bộ ấu trĩ, luôn nghiêm trọng hóa mọi vấn đề, mọi người đều vì nghĩa cả mà hết mình trong công việc...
Nhìn lại những năm làm báo, ngoài vô số bài báo kịp thời, ông đã có bài đủ in được hơn chục tập sách, có truyện ngắn, phóng sự, bút ký, và cả truyện dịch (Từ sông Vônga đến sông Đông của Paustopski). Một mình ông lội bộ từ miền trung đang có trận lụt lớn ra, vẫn kịp về cơ quan mới, để ngày 14/10/1954, toàn bộ tòa soạn Báo Nhân Dân chuyển vào nội thành Hà Nội, buổi đầu ở Nhà thương Đồn Thủy. Từ vị trí là phóng viên Báo Nhân Dân, lấy bút danh Phan Quang, ông đã được đi nhiều, tham gia vào nhiều phong trào lớn của tiến trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền bắc, đấu tranh cho thống nhất đất nước, tiếp cận nhiều, rất nhiều các đồng chí lãnh đạo cấp cao của Đảng và Nhà nước qua các thời kỳ, các văn nghệ sĩ, các nhà báo lớn của quốc tế.
Là nhà báo có kiến văn (tự học) sâu, rộng, thể hiện qua các tác phẩm báo chí, các cuốn sách chuyên sâu nhiều lĩnh vực, mà ông được tiến cử đảm nhiệm nhiều cương vị công tác: Ban Tuyên huấn Trung ương, Thứ trưởng Bộ Thông tin, Tổng Giám đốc Đài Tiếng nói Việt Nam, hai nhiệm kỳ là Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam, ba nhiệm kỳ Phó Chủ nhiệm Ủy ban Đối ngoại của Quốc hội, Thành viên Đoàn Chủ tịch Mặt trận Tổ quốc, Phó Chủ tịch Tổ chức Quốc tế các nhà báo OIJ. Những công việc hành chính ấy lấy của ông nhiều thời gian, nhưng cũng tạo cho nhà báo nhiều cơ hội để mở rộng đề tài các bài viết và đem kinh nghiệm nghề nghiệp truyền thụ cho các lớp kế tiếp.
Trên cương vị Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam, ông đã cùng lãnh đạo Hội đề ra quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo, như một chỉ dấu cần thiết cho các nhà báo trong tình hình mới. Theo ông, cuộc sống hiện đại, có rất nhiều điều kiện cho các nhà báo hoạt động, báo chí có nhiều phương tiện chuyển tải thông tin, cạnh tranh của các báo, các kênh là không tránh khỏi. Người làm báo luôn đứng trước nhiều lựa chọn, nhiều cám dỗ, nhiều thách thức, nếu không có bản lĩnh vững vàng, đạo đức trong sáng, ảo tưởng về quyền lực thông tin của mình, rất dễ bị vật chất chi phối. Số lượng nhà báo giỏi, tài năng ngày nay là một con số nhiều, nhưng nhắc tên những người có uy tín cao trong xã hội thì không dễ.
Gác lại nhiều chức việc hành chính, trong đó có những vai khá quan trọng, bạn đọc đông đảo cũng như người gần gũi quen với một nhà báo Phan Quang khiêm nhường, nhẹ nhàng, thong dong trong nếp sống, nhưng không thể không kinh ngạc trước sức học, sức đi, sức viết của ông. Tuyển tập Phan Quang năm 70 tuổi gồm 3 tập, gần 1.800 trang khổ 16/24, chọn từ bài viết 50 năm làm báo và 50 đầu sách. Tuyển tập 10 năm 1998-2008 hơn 800 trang khổ 16/24 và giữa đó là 13 đầu sách, một số là tái bản: Về diện mạo báo chí Việt Nam, Những người tôi quý mến, Phác họa chân dung (cả trong nước và nước ngoài); các tập ký Quê hương, Thơ thẩn Paris, Bên mộ vua Tần, Đồng bằng sông Cửu Long, Miền Trung ngày ấy, Du ký, Nghề báo nghiệp văn (Tiểu luận), Thương nhớ vẫn còn; truyện thiếu nhi: Một mình giữa đại dương, Chinh phục Hymalaya. Phần dịch, có mấy cuốn tái bản đến lần thứ 25 (nay đã hơn 30 lần): Nghìn lẻ một ngày, Nghìn lẻ một đêm, Những ngôi sao ban ngày (Onga Bergon), 12 sử thi huyền thoại, Sử thi huyền thoại Đông Tây. Hơn mười năm qua, hầu như năm nào ông cũng có vài ba tập sách được in mới và tái bản. Vậy mà ông luôn nhận mình là nhà báo, chỉ lạc bước vào văn chương.
Nhà báo Phan Quang trao đổi về nghề với nhà văn Ngô Thảo. Ảnh: KHIẾU MINH
Nhà báo Phan Quang trao đổi về nghề với nhà văn Ngô Thảo. Ảnh: KHIẾU MINH
Thật ra, văn chương và báo chí là anh em có chung một nguồn gốc là ngôn ngữ. Ra đời sau văn chương, nhưng rất nhiều tờ báo đã là nơi chuyển tải văn chương trước khi được in thành sách. Tác phẩm văn chương ra đời mà không có báo chí chuyển tải và tạo dư luận thì cũng ngậm ngùi. Rất nhiều nhà văn lớn đồng thời là những nhà báo xuất sắc. Ông có một phát hiện thú vị, nhiều văn nghệ sĩ tiền chiến buổi đầu đi theo kháng chiến, không tiếp tục sáng tác được, họ đã tham gia vào các tòa soạn báo. Tô Hoài, Nam Cao, Ngô Tất Tố, Hoài Thanh, các nhà thơ Chế Lan Viên, Xuân Diệu, Thâm Tâm... đều là những nhà báo đặc sắc. Chế Lan Viên ngày đầu theo kháng chiến, không dám làm thơ, vì cái mạch thơ buồn không thích hợp với kháng chiến. Ông chuyển sang viết báo và theo nhà thơ, phải là một người làm báo hằng ngày, đáp ứng những đòi hỏi khắt khe của nó mới là một nhà báo thật sự.
Phải là một người làm báo hằng ngày, đáp ứng những đòi hỏi khắt khe của nó mới là một nhà báo thật sự.
Nhân kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam, mà trên hành trình vinh quang của nó, mỗi thời kỳ đều sáng chói tên tuổi những nhà báo xuất sắc, nhiều bài viết chính luận cũng như các thể loại khác có giá trị như những lời hịch, lời ngợi ca đầy sức cổ vũ toàn dân, tôi thấy hình như Nhà nước còn thiếu một hình thức khen thưởng xứng đáng. 45 nhà nhiếp ảnh, nhiều nhà làm phim tài liệu được nhận Giải thưởng Nhà nước, Giải thưởng Hồ Chí Minh, thì giá trị chính các tác phẩm đó cũng ở tính chất báo chí: Ghi lại những khoảnh khắc đáng nhớ. Nên chăng có một hình thức khen thưởng Nhà nước cho các nhà báo lớn trong cách mạng và kháng chiến?
Nội dung: Ngô Thảo
Trình bày: Ngô Hương
Ảnh: Khiếu Minh; Báo Nhân Dân; TTXVN
