Di dời nhà ở ven, trên kênh rạch là chủ trương lớn, xuyên suốt của Thành phố Hồ Chí Minh trong quá trình phát triển đô thị bền vững. Đằng sau mỗi công trình là những vấn đề lớn về an sinh xã hội, đòi hỏi sự quyết tâm chính trị cao, cách làm đột phá, khả năng huy động, sử dụng hiệu quả các nguồn lực để hoàn thành đúng tiến độ, đáp ứng kỳ vọng của nhân dân. Những dòng kênh từng bị gọi là “kênh chết” dần được hồi sinh, trở thành minh chứng sống động cho sự quyết tâm, đồng lòng giữa chính quyền và nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh.
HỒI SINH NHỮNG DÒNG KÊNH “CHẾT”
Hơn 20 năm trước, chị Trương Thị Kim Thủy (ngụ tầng 5, chung cư Miếu Nổi, phường Gia Định) vẫn nhớ rõ những năm tháng sống ven kênh Nhiêu Lộc. Khi nghe tin thành phố sẽ chỉnh trang tuyến kênh và bố trí tái định cư trong các chung cư cao tầng, gia đình chị từng rất đắn đo. “Ở ven kênh tuy môi trường không tốt nhưng buôn bán thuận lợi. Chuyển lên chung cư, tôi lo không biết sẽ làm gì để sống”, chị kể. Nhưng sau thời gian ổn định, chị nhận ra chủ trương của thành phố là đúng đắn: Môi trường sống cải thiện rõ rệt, con cái có điều kiện học hành, trưởng thành hơn, gia đình cũng chăm chỉ làm ăn hơn.
Không riêng chị Thủy, với nhiều người dân thành phố, ký ức về những dòng kênh ô nhiễm vẫn in đậm trong tâm trí nhiều người. Kênh Tàu Hũ - Bến Nghé cũng từng rơi vào tình cảnh tương tự khi dòng kênh bị lấn chiếm, ô nhiễm nghiêm trọng.
Mãi đến năm 1999, thành phố khởi động Dự án Môi trường nước tại lưu vực kênh Tàu Hũ-Bến Nghé, kênh Đôi, kênh Tẻ. Suốt hơn 12 năm triển khai qua hai giai đoạn, thành phố nỗ lực huy động các nguồn vốn trong và ngoài nước để thực hiện. Thành quả là dòng kênh dần được hồi sinh với diện mạo hoàn toàn mới, đồng bộ cùng tuyến Đại lộ Võ Văn Kiệt dài gần 22 km chạy dọc theo kênh. Không chỉ là công trình giao thông trọng điểm, tuyến đại lộ này còn trở thành biểu tượng cho quyết tâm cải tạo môi trường sống và chỉnh trang đô thị một cách căn cơ, bài bản của thành phố.
LÀM CÁCH NÀO ĐỂ AN CƯ?
Tuy nhiên, không phải mọi sự đều thuận lợi trong các dự án chỉnh trang của Thành phố Hồ Chí Minh, điển hình như dự án cải tạo rạch Xuyên Tâm, công trình được kỳ vọng giải quyết triệt để tình trạng ô nhiễm môi trường, ngập nước và tái thiết cảnh quan đô thị khu vực dọc tuyến rạch từ quận Bình Thạnh đến quận Gò Vấp cũ.
Dự án được phê duyệt từ năm 2002 nhưng đến tận tháng 5/2025 mới chính thức khởi công, sau hơn hai thập niên trì hoãn. Tổng mức đầu tư của dự án đã tăng gần gấp đôi, từ hơn 9.600 tỷ đồng lên hơn 17.200 tỷ đồng...
Một trong những nơi an cư mới của người dân Thành phố Hồ Chí Minh sau giải tỏa.
Một trong những nơi an cư mới của người dân Thành phố Hồ Chí Minh sau giải tỏa
Theo thống kê, khoảng 40% số hộ trong vùng ảnh hưởng bởi các dự án chỉnh trang kênh rạch không đủ điều kiện bồi thường hoặc hưởng các chính sách hỗ trợ, tái định cư theo Quyết định số 28/2018/QĐ-UBND ngày 9/8/2018. Nguyên nhân chủ yếu là do tình trạng lấn chiếm, xây dựng không phép, không có giấy tờ pháp lý rõ ràng. Thực trạng “đi không đành, ở chẳng xong” đã đẩy nhiều hộ dân vào cảnh tiến thoái lưỡng nan. Mặc dù chính sách đã ban hành, nhưng quyền lợi cụ thể và tương lai an cư vẫn chưa thật sự được đảm bảo khiến người dân lo lắng.
Lý do của sự đình trệ chính là chưa giải bài toán an cư
Như gia đình ông Lâm Kim Tâm (65 tuổi), có 8 nhân khẩu cư ngụ bên bờ bắc Kênh Đôi, phường Phú Định (Quận 8 cũ), là một trong hàng nghìn hộ dân mà chính quyền phải thương thảo nhiều lần. Với mảnh đất rộng 18 m², ông mua bằng giấy viết tay từ năm 2006 hiện chỉ được hưởng chính sách hỗ trợ di dời, với mức hỗ trợ khoảng 250 triệu đồng. Ông cho hay: “Tôi chạy xe ôm nuôi vợ con, mấy đứa nhỏ công việc cũng không ổn định. Cầm 250 triệu đi thuê nhà cũng chỉ được một thời gian. Mua nhà ở xã hội hay suất tái định cư thì nằm mơ cũng không tới…”.
Nhiều thử thách trong mục tiêu lớn
Thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng bộ Thành phố Hồ Chí Minh qua các nhiệm kỳ, thành phố đang từng bước cụ thể hóa mục tiêu đến năm 2030 cơ bản giải quyết dứt điểm tình trạng nhà ở lụp xụp, nhà xây dựng tạm bợ trên và ven sông, kênh, rạch. Trong đó nhiệm vụ rõ ràng tại Đề án giai đoạn 2025–2030 (Quyết định số 2988/QĐ-UBND ngày 16/6/2025) được đề cập, việc di dời, bố trí lại dân cư phải thực hiện đúng tinh thần của Đảng: “Người dân có đất bị thu hồi phải có chỗ ở, bảo đảm cuộc sống bằng hoặc tốt hơn nơi ở cũ”. Đây là nguyên tắc không chỉ thể hiện tính nhân văn trong quản lý mà còn là yếu tố quyết định thành công của toàn bộ chương trình chỉnh trang.
Về công tác bồi thường, tái định cư, thành phố đang triển khai kế hoạch xây dựng mới quỹ nhà tái định cư, nhà ở xã hội bằng nhiều nguồn lực, từ ngân sách đến việc hợp tác công-tư. Đồng thời, chú trọng tổ chức lại cuộc sống cho người dân sau di dời: Hỗ trợ sinh kế, đào tạo nghề, bố trí việc làm, chăm lo y tế, giáo dục, giúp người dân không chỉ có chỗ ở mới mà còn thật sự ổn định cuộc sống.
Kết quả Thực hiện Chỉnh trang Đô thị (1993-2025)
ĐỘT PHÁ, SÁNG TẠO TRONG TRIỂN KHAI DỰ ÁN
Trong thời gian gần đây, dự án cải tạo bờ bắc kênh Đôi tiếp tục là một bước đi mạnh mẽ trong tiến trình hồi sinh các dòng kênh của thành phố. Dự án cải tạo bờ bắc kênh Đôi có quy mô hơn 5,85 ha, tổng vốn đầu tư hơn 7.300 tỷ đồng, dự kiến sẽ cải thiện hạ tầng, môi trường và đời sống cho hơn 1.600 hộ dân. Chủ tịch Ủy ban nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh - Nguyễn Văn Được đã nhiều lần làm việc với các địa phương, chỉ đạo đẩy nhanh tiến độ, đồng thời đề xuất điều chuyển nguồn vốn đầu tư công chưa sử dụng hết từ các dự án khác để ưu tiên cho dự án này trong giai đoạn đầu.
Việc thực hiện bồi thường không dựa trên công thức sẵn có, mà chủ yếu là vận động, giải thích, thuyết phục người dân đồng hành. Cách làm sáng tạo, đột phá này đang mang lại chuyển biến tích cực cho tiến độ dự án cải tạo rạch Xuyên Tâm. Nhất là khi các địa phương vận dụng Quyết định 5516/QĐ-UBND ngày 2/12/2024 của Ủy ban nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh, cho phép thí điểm ủy quyền quyết định biện pháp, mức hỗ trợ bổ sung phù hợp từng dự án thì sự đồng thuận của người dân đã tăng rõ rệt.
Hơn 1 triệu người dân được hưởng lợi từ dự án, không chỉ trong môi trường sống, mà cả cơ hội giáo dục, việc làm, sinh kế được cải thiện rõ rệt. Nhiều gia đình từng sống trong điều kiện tạm bợ ven kênh, nay đã có cuộc sống ổn định hơn, an cư trong các khu tái định cư văn minh, hiện đại.
Câu chuyện hồi sinh các dòng kênh “chết” là minh chứng thuyết phục về năng lực quản lý đô thị, về cách làm bài bản, sáng tạo và lấy người dân làm trung tâm trong các chính sách cải tạo. Đó cũng là nền tảng để chính quyền Thành phố Hồ Chí Minh tiếp tục triển khai các dự án chỉnh trang kênh, rạch khác trong tương lai, hướng đến không gian sống chất lượng, đô thị xanh, hiện đại và nhân văn hơn.
Chỉ đạo sản xuất: Lê Nam Tư
Tổ chức sản xuất: Tùng Quang
Nội dung: Quang Quý, Tất Đạt, Nhật Thành
Ảnh - Video: Thế Anh, Tùng Anh
Trình bày: Tùng Anh