Để AI tạo sinh không cản trở sự phát triển xã hội của trẻ

AI tạo sinh ngày càng phổ biến ở người trẻ

Theo kết quả phân tích dữ liệu vào đầu tháng 6/2025 trên Exploding Topic, hiện tại trên toàn cầu, mỗi thiếu niên trung bình dành khoảng 7,5 giờ mỗi ngày trước màn hình, với gần 50% số thời gian đó dùng để truy cập Internet gần như liên tục.

Tại Việt Nam, 89% trẻ em và thanh thiếu niên sử dụng Internet với thời lượng trung bình từ 5 đến 7 giờ mỗi ngày (Theo Cục trẻ em, Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội năm 2022). Đây là con số không hề thấp nếu so với tỷ lệ trên thế giới.

Trước đây, các bậc phụ huynh và giáo viên phải thích nghi với sự gia tăng thời gian sử dụng, hay thậm chí là nhiều trường hợp "nghiện" thiết bị điện tử với mạng các mạng xã hội như TikTok, Instagram hay YouTube. Tuy nhiên, làn sóng tham vấn ý kiến, trò chuyện hay thậm chí là "hẹn hò" với AI như ChatGPT đang trỗi dậy.

Thanh thiếu niên không chỉ dùng AI để hỗ trợ làm bài tập, giải trí mà còn tìm lời khuyên cho các vấn đề cuộc sống, thậm chí có xu hướng trò chuyện với chatbot như người bạn thân thiết. AI còn trở thành nơi chia sẻ dễ dàng hơn cả bạn bè, nhất là trong những lúc cô đơn hay phải đối mặt với cảm xúc tiêu cực.

Điều này dẫn đến câu chuyện về tiếp cận xã hội với khả năng nhận thức, xử lý và phản ứng với các kích thích xã hội, là những kỹ năng quan trọng mà trẻ em cần trau dồi.

“Kỹ năng này được xây dựng thông qua các tương tác trong thế giới thực và qua việc tương tác giữa người với người. Từ đây, trẻ em học cách diễn giải biểu cảm khuôn mặt, tiếp nhận quan điểm của người khác, giải quyết xung đột và điều chỉnh cảm xúc”, Thạc sĩ Vũ Bích Phượng, giảng viên RMIT, nhà tâm lý học lâm sàng trẻ em và vị thành niên giải thích.

Trẻ nhỏ với ít khả năng nhận biết, có thể gán cho các chatbot AI những đặc điểm giống người, coi chúng là đối tượng có tri giác hoặc nhận thức về mặt cảm xúc. Điều này có thể dẫn đến các tương tác xã hội một chiều, trong đó trẻ em hình thành mối liên kết cảm xúc đơn phương với AI tương tự như với các nhân vật hoạt hình hoặc người nổi tiếng.

Không chỉ vậy, theo Thạc sĩ Vũ Bích Phượng, “điều này làm dấy lên mối lo ngại liệu những tương tác như vậy sẽ vô tình thay thế các "tương tác thật" với bạn bè trong quá trình phát triển xã hội của trẻ.

Tiến sĩ Gordon Ingram, Nhà tâm lý học phát triển và giảng viên cấp cao tại RMIT Việt Nam cũng cho rằng tương tác với trí thông minh nhân tạo trở nên không thực bởi AI thường nói chuyện bằng giọng điệu “quá lịch sự” được mặc định sẵn. Điều này tạo ra những kỳ vọng không thực tế về các mối quan hệ xã hội trong đời thực.

Ủng hộ quan điểm trên, Thạc sĩ Vũ Bích Phượng cho rằng khi trẻ không được tương tác với bạn bè cùng trang lứa trong các tình huống mang tính thách thức, trẻ có thể có sức chịu đựng kém hơn mỗi khi đối mặt với sự khó chịu, ít kiên cường hơn khi bị từ chối hoặc thậm chí bốc đồng hơn – những đặc điểm thường thấy ở chứng lo âu và hành vi rút lui xã hội.

Hướng đi nào phù hợp cho người trẻ khi dùng AI?

Các nền tảng mạng xã hội như Facebook và TikTok đã chính thức cấm người dùng dưới 13 tuổi tạo tài khoản sau nhiều ý kiến lo ngại về việc trẻ vị thành niên bắt gặp nội dung không phù hợp hoặc bị thao túng, lạm dụng. Trong khi đó, Australia đã tăng độ tuổi tiếp cận mạng xã hội lên 16.

Tuy nhiên, các nền tảng AI tạo sinh chưa được hạn chế nghiêm ngặt như vậy mặc dù cũng cung cấp trải nghiệm và nội dung chân thực tương tự. Các mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) và chatbot có thể dễ dàng được truy cập mà không cần xác minh độ tuổi.

Về vấn đề chúng ta có nên áp dụng giới hạn độ tuổi tương tự cho AI không?, Thạc sĩ Vũ Bích Phượng cho rằng: “Cần phải giới hạn và thậm chí có thể phải nghiêm ngặt hơn”.

Lý do bởi khác với mạng xã hội, "người bạn đồng hành AI" mô phỏng các cuộc trò chuyện liên tục và có thể ảnh hưởng sâu sắc đến tâm lý của những trẻ. Thậm chí trẻ em có thể hiểu lầm rằng mọi phản hồi của AI là phù hợp về mặt đạo đức hoặc xã hội.

UNESCO đã kêu gọi chính phủ các nước quản lý AI tạo sinh trong trường học.

"Để bảo đảm AI hỗ trợ thay vì cản trở sự phát triển xã hội của trẻ em, Thạc sĩ Vũ Bích Phượng khuyến nghị phụ huynh nên giám sát và tương tác với con mình trong và sau khi trẻ dùng các mô hình ngôn ngữ lớn hoặc chatbot. Như vậy phụ huynh hiểu được nhận thức của con về nội dung do AI tạo ra, giúp trẻ suy nghĩ phản biện về nội dung nhận được từ AI", theo Tiến sĩ Gordon Ingram, Nhà tâm lý học phát triển-Giảng viên cấp cao RMIT Việt Nam.

Việc giảng dạy cần ưu tiên các hoạt động thảo luận nhóm, chơi theo nhóm và giải quyết vấn đề hợp tác trong lớp học. Các nền tảng AI cần thiết kế ứng dụng phù hợp với lứa tuổi, xác minh độ tuổi và cho phép cài đặt chế độ kiểm duyệt nội dung, bảo đảm an toàn cho trẻ em.

Tiến sĩ Gordon Ingram, Nhà tâm lý học phát triển-Giảng viên cấp cao RMIT Việt Nam

“Khi AI trở thành một phần trong đời sống thường nhật của trẻ em ở Việt Nam và trên toàn thế giới, chúng ta phải hành động thận trọng. Trí tuệ nhân tạo có thể là một công cụ hỗ trợ học tập đầy quyền năng nhưng không thể thay thế cho trí thông minh tự nhiên và phong phú của con người – yếu tố giúp chúng ta sống trong thế giới cảm xúc của các mối quan hệ người với người”, Tiến sĩ Ingram nói.