Gỡ vướng cho việc phân loại rác thải tại nguồn

Tuy nhiên, tại Hà Nội, nơi được xem là đi đầu cả nước về triển khai phân loại rác, thì hành trình “đưa” rác ra đúng chỗ vẫn là điều khó khăn.

Từ mô hình thí điểm

Ngay từ năm 2024, thành phố Hà Nội đã triển khai mô hình phân loại rác thí điểm tại các quận nội thành. Không chỉ là những mô hình phân loại tại nguồn, thành phố còn đặt mục tiêu cải tổ toàn diện hệ thống thu gom-vận chuyển-xử lý, với yêu cầu nghiêm ngặt: không còn điểm cẩu rác thủ công, xe gom hở được thay bằng xe composite kín, các điểm tập kết rác phải sạch, không mùi, không nước rỉ, rác phải bỏ vào thùng kín, đúng giờ, đúng điểm.

Nhưng thực tế diễn ra không dễ như kỳ vọng. Khảo sát tại phường Nam Đồng, điểm đầu thí điểm của quận Đống Đa, cho thấy số hộ dân phân loại rác thải đúng còn thấp. Mặc dù đã được tuyên truyền, dán poster hướng dẫn, nhưng phần lớn người dân vẫn không nắm rõ khái niệm “rác tái chế” hay “rác còn lại”. Một số hộ dùng tới ba thùng rác trong không gian sinh hoạt chật hẹp, không ít người khác thì có thực hiện phân loại nhưng cuối cùng lại… dồn tất cả ra một điểm vì không có thùng rác công cộng tương ứng.

Mặc dù Hà Nội đã yêu cầu đầu tư đồng bộ xe thu gom kín, thùng rác chia ngăn, nhưng đến đầu năm 2025, nhiều phường vẫn dùng xe kéo tay, chưa thay thế phương tiện. Một số tuyến phố thiếu điểm tập kết rác phù hợp, nước rỉ rác tràn ra hè phố, gây mất mỹ quan và bốc mùi hôi khó chịu. Nhiều điểm “thí điểm phân loại” nhưng vẫn chỉ dừng lại là nơi phát túi rác và dựng biển tuyên truyền. Hạ tầng chưa theo kịp chủ trương khiến cho người dân vẫn coi phân loại là hình thức, chưa mang lại hiệu quả thiết thực.

Cùng với hạ tầng, cơ chế xử phạt và giám sát việc thực hiện cũng chưa vận hành hiệu quả. Mặc dù Nghị định 45/2022/NĐ-CP quy định rõ mức xử phạt đối với hành vi không phân loại rác tại nguồn, tuy nhiên trên thực tế, có rất ít trường hợp bị xử lý. Các tổ công tác môi trường ở phường còn mỏng, không có thiết bị theo dõi, thiếu cơ chế truy xuất nguồn gốc vi phạm. Ngay cả khi có camera an ninh, việc xác định ai vứt rác sai quy định trong khu dân cư đông đúc cũng là điều rất khó.

Chính sách thu giá dịch vụ theo túi rác, một hình thức buộc người dân phải phân loại đúng để được thu gom, cũng đang gặp vướng mắc. Không có cơ chế giám sát minh bạch, doanh nghiệp thu gom loay hoay trong việc tính phí, người dân thì không rõ mình đang trả tiền cho loại rác nào.

Cơ chế cho doanh nghiệp thu gom

Không chỉ vướng ở người dân hay cơ sở hạ tầng, chính các doanh nghiệp vệ sinh môi trường, lực lượng nòng cốt trong thu gom rác thải cũng đang gặp khó. Đại diện Công ty Urenco chi nhánh Đống Đa cho biết, hiện tại đơn giá thu gom vẫn được tính theo phương thức cũ, không phân biệt loại rác, khiến đơn vị không thể bố trí đủ nhân lực, phương tiện để thu gom riêng từng nhóm rác như quy định.

Theo đó, toàn bộ hệ thống duy trì vệ sinh môi trường tại Hà Nội vẫn áp dụng một đơn giá đồng nhất cho toàn bộ khối lượng rác, trong khi việc phân loại, thu gom rác cồng kềnh, rác tái chế hay rác nguy hại đều đòi hỏi quy trình và phương tiện riêng biệt. Nếu thực hiện phân loại rác tại nguồn đúng quy định, đơn vị thu gom phải tách tuyến vận chuyển, đầu tư xe hai ngăn, bố trí bãi tập kết trung gian, đồng thời thực hiện phân loại tinh tại điểm trung chuyển nếu người dân phân loại chưa đạt yêu cầu.

Bên cạnh đó, việc bố trí đất cho trạm trung chuyển, điểm tập kết rác tại các quận nội đô gần như “bất khả thi” do thiếu quỹ đất. Ông Nguyễn Văn Quý, Trưởng phòng Quản lý chất thải rắn, Sở Nông nghiệp và Môi trường cho rằng, trong quá trình triển khai, rất nhiều kế hoạch phải điều chỉnh vì không tìm được vị trí thích hợp. Việc áp dụng túi phân loại rác và chi trả giá dịch vụ thu gom, vận chuyển, xử lý rác thải thông qua túi cũng gặp phải nhiều khó khăn trong việc phân phối túi, quản lý, giám sát việc sử dụng túi.

Theo ông Trương Thế Khôi, Phó Trưởng phòng Tài nguyên và Môi trường quận Đống Đa để có thể thực hiện tốt việc phân loại rác tại nguồn cần có chiến dịch tuyên truyền liên tục, cung cấp các túi rác có mầu sắc khác nhau để người dân dễ phân biệt rác tái chế và rác thải sinh hoạt.

Ông Khôi cho rằng, khó khăn trong việc thực hiện phân loại rác tại hộ gia đình là do người dân thiếu ý thức, vì vậy cần có sự hướng dẫn, giám sát và khuyến khích từ phía chính quyền địa phương; hình thành thói quen bằng sự kết hợp giữa quy định pháp lý, hạ tầng kỹ thuật, giáo dục nhận thức và công nghệ giám sát hiện đại.

Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Nguyễn Minh Tấn cho biết, Hà Nội cũng đang đẩy nhanh phát triển các nhà máy xử lý rác thải bằng công nghệ hiện đại, thu hồi năng lượng và thân thiện môi trường theo quy hoạch được duyệt; phát triển các dự án tại khu vực phía nam, tây nam của thành phố như Khu xử lý chất thải rắn Châu Can, huyện Phú Xuyên để điều chỉnh phân luồng rác thải đúng quy hoạch, loại bỏ hoàn toàn chôn lấp; xây dựng nền tảng quản lý giám sát tích hợp thông minh, chuyển đổi số.

Ngoài ra, khái niệm “trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất” (EPR) cũng cần được thúc đẩy mạnh mẽ. Doanh nghiệp cần đóng góp kinh phí hoặc trực tiếp xử lý các sản phẩm sau khi bán ra. Điều này vừa công bằng, gắn trách nhiệm cho người tạo ra sản phẩm, vừa thúc đẩy đổi mới sáng tạo. EPR sẽ giải quyết những thách thức môi trường bằng cách chuyển gánh nặng tài chính trong việc xử lý rác thải từ chính quyền, người dân sang nhà sản xuất, nhập khẩu nhằm thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn, làm giảm khối lượng rác thải được xử lý cuối cùng, tăng tỷ lệ tái chế, tạo động lực cho việc ngăn ngừa và giảm chất thải tại nguồn.