Chữ Nôm là kho báu của văn hóa Việt Nam

* Có vẻ như John Balaban "nặng lòng" với Việt Nam quá. Cơ duyên nào đã đưa ông tìm đến và nghiên cứu di sản chữ Nôm của Việt Nam?

- Tôi đã "phải lòng" văn hoá Việt Nam từ lâu rồi. Bạn tin không, tôi và vợ đã không đồng nhất quan điểm khi vợ tôi cho rằng, tôi đã quá viển vông khi nghiên cứu về một loại chữ viết mà trên toàn thế giới chỉ còn khoảng 100 người có thể đọc được. Vợ tôi chỉ muốn tôi ở nhà viết văn và làm thơ thôi (cười lớn). Còn tôi thì không muốn vậy. Tôi đã lang thang ở các làng quê Việt Nam với một cái máy ghi âm để ghi lại những bài thơ truyền miệng mà người ta vẫn gọi là "ca dao".

500 bài ca dao ghi được đã mang đến cho tôi những cảm giác thật vui sướng. Và khi được gợi ý tìm hiểu về thơ Nôm của Hồ Xuân Hương, tôi đã biết Hồ Xuân Hương là một con người rất đặc biệt của thi ca Việt Nam, tôi "bén duyên" với "Bà Chúa thơ Nôm" từ đó.

* "Spring Essence" - Thơ Hồ Xuân Hương là ấn phẩm đã khiến John Balaban trở thành một hiện tượng đặc biệt trên văn đàn Mỹ và cũng đã từng được Tổng thống Mỹ Bill Clinton nhắc tới như một cầu nối văn hoá giữa quá khứ và hiện tại. John Balaban, sao ông lại "yêu" Hồ Xuân Hương?

- Những vần thơ tuyệt vời đó, nó cuốn hút tôi kinh khủng.Ví von, hài hước và cực kỳ độc đáo. Nhà xuất bản ở Mỹ mà tôi hợp tác là Copper Canyon Press đã hoài nghi trước ý định xuất bản cuốn sách dịch những bài thơ của một phụ nữ đã mất cách đây hơn 200 năm, mà người phụ nữ ấy lại không hề được biết đến ở Mỹ.

Cuốn sách vừa phức tạp, phí xuất bản cao, được in thành ba loại chữ: chữ Nôm do Hồ Xuân Hương viết, chữ Quốc ngữ và bản dịch tiếng Anh. Đó cũng là lần đầu tiên trong lịch sử chúng tôi in loại chữ cổ.

Nhưng cuốn sách ra đời ngay lập tức đã rất thành công. Hiện nó vẫn được đón đợi cho dù đã bán được trên 20 ngàn bản.

Sức lôi cuốn có lẽ nằm ở chính những bài thơ của Hồ Xuân Hương, trong lịch sử 1000 năm hình thành chữ Nôm mà bà là người cuối cùng viết thơ bằng chữ Nôm.

Người Mỹ đọc thơ Hồ Xuân Hương dường như cũng cảm nhận được nhiều giá trị trong chiều sâu văn hoá Việt Nam, rất khác so với những góc nhìn còn phiến diện trước đó.

* Tôi vẫn tự hỏi, vì sao ông lại đặc biệt quan tâm đến loại chữ này, trong khi ngay tại Việt Nam thì những người biết đến chữ Nôm vẫn rất khiêm tốn ?

- Chữ Nôm chính là kho báu của nền văn hóa Việt Nam, dù loại chữ này không được biết nhiều trên thế giới và ngay tại Việt Nam cũng vậy. 1000 năm lịch sử văn hoá Việt Nam đã được ghi lại trong hệ thống chữ Nôm song di sản này đang bị mất mát khá nhiều.

Tuy thế, chữ Nôm vẫn giữ một vị trí quan trọng trong lòng người Việt Nam. Chữ Nôm đại diện cho quá khứ trong những phát ngôn của người Việt. Vì thế, tôi đã quyết tâm sẽ gắn bó suốt cuộc đời mình với chữ Nôm.

Những công việc trong Dự án số hoá kho sách Hán - Nôm cũng là để giữ gìn di sản vô giá này mãi mãi, đồng thời để hàng triệu người ở khắp nơi trên thế giới biết và tiếp cận với chữ Nôm thông qua Internet. Hội Bảo tồn di sản chữ Nôm (Hoa Kỳ) đã xuất bản nhiều cuốn sách bằng chữ Nôm hay những tập từ điển chữ Nôm...

* John Balaban chắc chưa có ý định "say goodbye" (nói lời tạm biệt) với chữ Nôm sau tập thơ Hồ Xuân Hương đâu nhỉ?

- Tất nhiên rồi. Chữ Nôm sẽ còn là một người "bạn đời" của tôi, bên cạnh vợ (cười). Kế hoạch gần nhất của tôi là dịch Truyện Kiều của Nguyễn Du sang tiếng Anh. Công việc mới chỉ bắt đầu và có lẽ phải mất 5 năm để thực hiện. Bên cạnh đó còn là Đại Việt sử ký toàn thư, Chinh Phụ ngâm, Lục Vân Tiên, Nguyễn Trãi, Quốc âm thi tập...

Tôi còn ấp ủ cả kế hoạch giúp Việt Nam xây dựng một khung chuẩn về các loại chữ của Việt Nam, gồm chữ Quốc ngữ, Thái, Chăm, Khmer...

* Dự án số hoá kho sách Hán Nôm đã được thực hiện đến đâu, John ?

- Công việc chúng tôi đang làm là số hoá các tài liệu Hán - Nôm trong kho sách của Thư viện Quốc gia Việt Nam. Từng trang sách phải chụp lại cẩn thận, phân tích ảnh, post lên mạng..., nói chung là khá mất thời gian. Bên cạnh đó cũng rất cần tiến hành bảo quản bởi thực tế có nhiều yếu tố đang gây tác hại đến khối di sản quý báu đó.

Trong công việc này, chúng tôi nhận được sự hợp tác rất hiệu quả của TS. John Dean, chuyên gia đầu ngành thế giới về công tác bảo quản.

Dự án số hoá chắc sẽ mất thêm khoảng hai năm nữa. Hai năm qua, chúng tôi đã xây dựng một thư viện số hoá kho thư tịch cổ Hán - Nôm với 4.000 cuốn sách.

Đây sẽ là một thư viện số hoá đầu tiên ở Việt Nam và tất cả các cuốn sách sẽ được đăng lên trang http://nomfoundation. org/nlvnpf/Index.php để được đánh giá bởi độc giả trên khắp thế giới. Dự án này có thể xem như một cánh cửa nối giữa quá khứ và hiện tại.

* Cảm ơn John và chúc ông tiếp tục thành công trong "mối nhân duyên" với văn hoá Việt Nam.

John Balaban là tác giả của 11 tập thơ và văn xuôi, trong đó có 4 tập đã đoạt giải Lamont của Viện Hàn lâm Thi sĩ Hoa Kỳ, Giải Tuyển lựa Quốc gia về Thơ và hai lần được đề cử tranh giải Sách Quốc gia... Ngoài làm thơ, viết ký và truyện, John Balaban là dịch giả thơ Việt Nam, là cựu Chủ tịch Hiệp hội các Dịch giả Văn chương Mỹ. Ông đã viết nhiều tác phẩm về Việt Nam như Ca dao Việt Nam; Tuyển tập song ngữ Thơ Dân gian Việt Nam; Việt Nam: Mảnh đất chúng ta chưa hề biết, ký Hồi tưởng gương mặt của Trời, Việt Nam: một hành trình qua văn chương; Hương Mùa Xuân: Thơ Hồ Xuân Hương . Balaban là Giáo sư trường Đại học North Carolina tại TP. Raleigh (bang North Carolina, Hoa Kỳ).