Kiến tạo để khai mở tiềm năng sáng tạo

Sáng tạo từ những… điều nhỏ nhất

Mua các túi mù (blind box) là một trào lưu của giới trẻ trong thời gian gần đây. Khi mua túi mù, khách hàng chỉ có thể đoán phần nào trong túi sẽ có món đồ gì.

Dự án “Kinh đô kỳ họa” đang bán những túi mù cho khách hàng. Ngay từ cái tên của dự án đã gợi lên sự tò mò. Và khi nhận hàng, rồi xé túi mù, nhiều khách hàng đã reo lên vì bất ngờ khi được khám phá sản phẩm.

Trong mỗi túi mù, món hàng có thể là sản phẩm về một công trình di tích Cột cờ Hà Nội, có thể là cổng thành Cửa Bắc, cũng có thể là lầu Công chúa – một kiến trúc khá nổi tiếng trong Hoàng thành Thăng Long... Nhưng đó không phải là sản phẩm đã hoàn thiện.

Cái khách hàng nhận được là một bộ mảnh ghép mô hình, một thẻ thông tin về di tích kèm mã QR dẫn tới website giới thiệu chi tiết, một tờ hướng dẫn lắp ráp. Các bạn trẻ sẽ mất thời gian mày mò khám phá, lắp ráp để rồi hoàn thành sản phẩm của mình.

Em Nguyễn Minh Thành, học sinh Trường tiểu học Đoàn Khuê cho biết: “Con từng đi Hoàng thành Thăng Long trong dịp Tết Nguyên đán. Lâu nay bọn con thường xếp hình ô-tô, máy bay, siêu nhân… Giờ chúng con rất thích khi được xếp hình di tích”.

Dòng sản phẩm lắp ghép mô hình di sản là sáng tạo của một nhóm bạn trẻ, chủ yếu là sinh viên các trường đại học trên địa bàn Hà Nội, với sự hỗ trợ về kiến thức của Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long-Hà Nội (đơn vị quản lý Hoàng thành Thăng Long).

Trưởng Phòng Hướng dẫn thuyết minh Nguyễn Minh Thu (Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long- Hà Nội) chia sẻ: “Chúng tôi rất xúc động khi thấy những di sản lịch sử, văn hóa của dân tộc được tái hiện theo phong cách sáng tạo của các bạn trẻ. Điều này cần được mở rộng tại nhiều điểm di tích khác, không chỉ riêng Hoàng thành Thăng Long-Hà Nội”.

Việt Nam là đất nước trồng lúa nước, có nhiều rơm rạ. Ở không gian sáng tạo Phát Studio (làng cổ Đường Lâm, xã Sơn Tây), nghệ nhân Nguyễn Tấn Phát đã sáng tạo ra sản phẩm trải nghiệm bằng cách tết rơm rạ thành những con trâu, bò, ngựa… Những sản phẩm ấy thu hút đông đảo khách du lịch trong nước và quốc tế.

Làng cổ Đường Lâm lâu nay là một trong những địa chỉ du lịch văn hóa hấp dẫn nhất xứ Đoài, nay càng trở nên sinh động hơn với những hoạt động như thế. Nghệ nhân Nguyễn Tấn Phát dự kiến cho ra những dòng sản phẩm mới mang đặc trưng của xứ Đoài, bằng đá ong.

Kinh đô kỳ họa là một dự án nhỏ. Tương tự như thế, đàn gia súc từ những cọng rơm khô cũng là những sản phẩm nhỏ. Nhưng phản ánh một câu chuyện rất lớn: Đó chính là công nghiệp văn hóa. Đó chính là sáng tạo từ tài nguyên di sản.

Những câu chuyện như thế cho thấy sự sáng tạo luôn được được trân trọng và tạo điều kiện phát huy. Nhìn rộng ra, còn biết bao những câu chuyện sáng tạo tương tự, từ những dự án, những doanh nghiệp siêu nhỏ, những không gian sáng tạo của các nghệ nhân, nghệ sĩ, nhà đầu tư… cho đến hoạt động của những cơ quan, đơn vị phụ trách những di sản, những thiết chế văn hóa lớn trên địa bàn thành phố.

Người Hà Nội vốn nổi tiếng với những phẩm chất thanh lịch, hào hoa. Những năm gần đây, nhất là trong giai đoạn hội nhập quốc tế ngày một phát triển, phẩm chất sáng tạo được biết đến như một trong những đặc trưng tiêu biểu. Việc Hà Nội gia nhập Mạng lưới các Thành phố sáng tạo của UNESCO năm 2019 là kết quả tất yếu của phẩm chất sáng tạo đã và đang được phát huy. Dựa trên nguồn tài nguyên văn hóa, tài nguyên di sản dồi dào, người Hà Nội đã sáng tạo để tạo ra những sản phẩm công nghiệp văn hóa ở nhiều lĩnh vực khác nhau như: Du lịch văn hóa, ẩm thực, thủ công mỹ nghệ, âm nhạc, thiết kế, thời trang, nghệ thuật biểu diễn...

Có thể kể đến hàng loạt sản phẩm công nghiệp văn hóa được tạo ra bởi trí tuệ và sự sáng tạo của giới văn nghệ sĩ, nghệ nhân, nhà sáng tạo đang sinh sống, làm việc trên địa bàn Thủ đô. Ở Văn Miếu-Quốc Tử Giám, đó là tour trải nghiệm đêm “Tinh hoa đạo học”, dẫn dắt khách du lịch bằng cách kể chuyện đạo học, kể chuyện lịch sử bằng công nghệ.

Ở di tích Nhà tù Hỏa Lò, đó là loạt chương trình trải nghiệm du lịch đêm, “đánh thức” những buồng giam, những cỗ máy chém… thành những câu chuyện xúc động, đầy tính nhân văn về tinh thần đấu tranh kiên cường, bất khuất của những nhà yêu nước, những chí sĩ Cách mạng.

Ở đền Quán Thánh, là chương trình trải nghiệm “Tiếng chuông Trấn Vũ”, kể chuyện những nét đẹp di sản của không gian văn hóa đền Quán Thánh – hồ Trúc Bạch bằng ngôn ngữ của nghệ thuật tuồng, pha trộn với những loại hình nghệ thuật biểu diễn khác…

Ở khối làng nghề, các làng nghề như: Gốm Bát Tràng, lụa Vạn Phúc, mây tre đan Phú Vinh, sơn mài Hạ Thái… không những khẳng định được vị thế trong nước mà còn ở phạm vi quốc tế. Trong đó, gốm Bát Tràng, lụa Vạn Phúc đã gia nhập Mạng lưới các thành phố Thủ công sáng tạo thế giới.

Kiến tạo bệ đỡ

Việc thực hiện Nghị quyết số 33-NQ/TW ngày 9/6/2014 Hội nghị lần thứ 9 Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước, kết hợp với Chương trình 06-CTr/TU của Thành ủy Hà Nội về phát triển văn hóa, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh là những cơ sở quan trọng để xây dựng văn hóa, con người Hà Nội vừa mang những phẩm chất tốt đẹp chung của con người Việt Nam, vừa có những nét đặc sắc, tiêu biểu riêng.

Đặc biệt, để phát huy tài nguyên văn hóa, trong nhiệm kỳ công tác 2020-2025, Thành ủy Hà Nội đã ban hành Nghị quyết số 09-NQ/TU về phát triển công nghiệp văn hóa trên địa bàn Thủ đô giai đoạn 2021-2025, định hướng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2030.

Nghị quyết mang nhiều tư duy, giải pháp đột phá về xây dựng, phát triển công nghiệp văn hóa, tạo bệ đỡ cho công nghiệp văn hóa phát triển, nhưng không tách rời mà vẫn gắn kết chặt chẽ, phục vụ cho xây dựng văn hóa, con người. Mục 2, phần Quan điểm, mục tiêu nêu rõ: Phát triển công nghiệp văn hóa trên nguyên tắc bảo đảm hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, phát huy tối đa những tiềm năng, thế mạnh, giá trị văn hóa truyền thống mang bản sắc của Thủ đô ngàn năm văn hiến; đẩy mạnh hội nhập quốc tế, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, góp phần bồi đắp và phát triển hệ giá trị văn hóa Thăng Long-Hà Nội, xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh.

Các nhóm giải pháp mà Nghị quyết đưa ra về: Đổi mới tư duy; hoàn thiện cơ chế, chính sách; đào tạo nhân lực; phát triển thị trường… đều là những quan điểm mới mẻ. Trong đó, giải pháp chỉ đạo về xây dựng các cơ chế, chính sách đặc thù của Thủ đô để phát huy sự sáng tạo dựa trên các nguồn lực công nghiệp văn hóa; cơ chế, chính sách khuyến khích, xúc tiến đầu tư; cơ chế khuyến khích phát triển bền vững các không gian sáng tạo trở thành “hệ sinh thái sáng tạo”; khởi nghiệp sáng tạo, đổi mới sáng tạo, ứng dụng công nghệ số, phát triển kinh tế số... tạo bệ đỡ vững chắc cho công nghiệp văn hóa phát triển, tạo đà cho những sáng tạo của nghệ sĩ, nghệ nhân, nhà sáng tạo trên địa bàn thành phố trong những năm qua mà những câu chuyện về các sản phẩm kể trên là những thí dụ điển hình.

Chắp cánh khơi nguồn sáng tạo

Việc phát triển công nghiệp văn hóa trên địa bàn Thủ đô đã có nhiều thành tựu quan trọng, nhưng thành phố đang thiếu những mô hình phát triển mới, thiếu những doanh nghiệp lớn sẵn sàng đầu tư, các chính sách thu hút đầu tư còn hạn chế.

Nhằm cụ thể hóa Luật Thủ đô (sửa đổi năm 2024); đồng thời, đáp ứng những yêu cầu mới của quá trình phát triển, tại kỳ họp thứ 25 Hội đồng nhân dân thành phố khóa XVI diễn ra trong tháng 7/2025, các đại biểu Hội đồng nhân dân thành phố đã thông qua hai Nghị quyết quan trọng, đó là: Nghị quyết về khu phát triển thương mại và văn hóa; Nghị quyết quy định về tổ chức và hoạt động của trung tâm công nghiệp văn hóa. Hai Nghị quyết kể trên đã tháo gỡ những rào cản trong lĩnh vực công nghiệp văn hóa.

Đối với trung tâm công nghiệp văn hóa, thành phố ưu tiên lập quy hoạch và bố trí quỹ đất; ưu tiên bố trí vốn đầu tư xây dựng, cải tạo, sửa chữa, nâng cấp cơ sở hạ tầng; huy động nguồn lực thực hiện các dự án phát triển trung tâm công nghiệp văn hóa. Doanh nghiệp tổ chức, cá nhân đầu tư vào trung tâm công nghiệp văn hóa được hưởng hàng loạt ưu đãi như: Được xem xét miễn, giảm tiền thuê đất, thuê mặt nước hoặc miễn tiền thuê đất theo quy định của pháp luật; nếu thuê công trình tài sản công để thành lập trung tâm công nghiệp văn hóa, nhà đầu tư được xem xét khấu trừ tiền thuê đất, miễn tiền thuê công trình trong thời hạn tối đa 3 năm đầu thành lập, giảm 50% tiền thuê công trình trong thời hạn tối đa 3 năm tiếp theo…

Nếu mô hình trung tâm công nghiệp văn hóa phù hợp để thu hút những nhà đầu tư lớn vào các khu vực tiềm năng, hoặc thành phố đầu tư vào một số cơ sở nhất định thì mô hình khu phát triển thương mại và văn hóa lại phù hợp với các tuyến phố, phố nghề, làng nghề…, nơi có mật độ các công trình, hoạt động văn hóa cao, với nhiều chủ thể kinh doanh nhỏ lẻ. Khác biệt lớn nhất là cách vận hành, quản lý.

Nếu trung tâm công nghiệp văn hóa có thể là Nhà nước, hoặc mô hình đối tác công tư, hoặc tư nhân chủ động đầu tư thì mô hình khu phát triển thương mại văn hóa lại được hình thành theo cơ chế hợp tác giữa các chủ thể để bầu ra đơn vị quản trị, quản lý, theo mô hình tự quản.

Điều đáng chú ý nhất, doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân sản xuất, kinh doanh, cung cấp dịch vụ trong trung tâm công nghiệp văn hóa, khu phát triển thương mại và văn hóa đều được chính quyền thành phố hỗ trợ bằng nguồn ngân sách cho hàng loạt hoạt động như: Quảng bá, truyền thông về sự kiện, hoạt động văn hóa, nghệ thuật; các sự kiện, hoạt động nghệ thuật, các chương trình trong trung tâm công nghiệp văn hóa, khu phát triển thương mại và văn hóa đều được hỗ trợ các mức khác nhau.

Trong đó, sự kiện, hoạt động có giá trị đặc sắc về văn hóa, nghệ thuật hoặc có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa của Thủ đô hoặc có tác động tích cực đến việc quảng bá hình ảnh, văn hóa, con người của Thủ đô và đất nước đến cộng đồng quốc tế được hỗ trợ tới 40% kinh phí tổ chức, sản xuất chương trình, nhưng không quá 200 triệu đồng/một sự kiện, hoạt động.

Hà Nội có hơn 100 không gian sáng tạo, hàng loạt làng nghề, phố nghề, các điểm dân cư, các không gian có tiềm năng trở thành trung tâm công nghiệp văn hóa, khu phát triển thương mại và văn hóa. Song, lâu nay, các mô hình trên đều hoạt động dưới hình thức các doanh nghiệp khác nhau và thiếu sự hỗ trợ. Hai mô hình mới với những biện pháp hỗ trợ cụ thể thật sự “chắp cánh” để khơi nguồn sáng tạo, thúc đẩy công nghiệp văn hóa phát triển.

Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Bùi Hoài Sơn, Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa-xã hội Quốc hội: "Đây là lần đầu tiên một địa phương chủ động thiết kế mô hình quản lý văn hóa theo hướng liên kết hệ sinh thái từ quản trị Nhà nước đến sáng tạo cộng đồng; từ không gian khởi nghiệp đến tuyến phố di sản, từ chính sách đầu tư công đến cơ chế trao quyền cho người dân".

Phó Chủ tịch Thường trực Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội Lê Hồng Sơn nhận định, Hà Nội đang đứng trước những thuận lợi và có nhiều điều kiện để đẩy mạnh phát triển văn hóa, biến nguồn lực văn hóa hiện có thành động lực phát triển kinh tế-xã hội của Hà Nội, đưa Hà Nội trở thành trung tâm công nghiệp văn hóa không chỉ là với Đông Nam Á, mà cần nhìn rộng ra hơn, khi tiềm lực của Hà Nội đủ khả năng vươn tới khu vực châu Á-Thái Bình Dương.