Nhà văn của những tác phẩm chiến tranh

Ngày còn ở đơn vị, những tác phẩm đầu tiên của Khuất Quang Thụy tôi được đọc là truyện ngắn in trên Tạp chí Văn nghệ quân đội. Ðọc và mê. Mê bởi một giọng văn khỏe khoắn, gân guốc chan chứa tình người. Dù đã gần ba mươi năm nhưng tôi vẫn nhớ như in cái cảm giác háo hức say sưa khi đọc Mùa hoa cúc quỳ, Con mắt người trinh sát, Con nhà võ, Kiều Tam lấy vợ, Một nhà thơ sư đoàn, Con đường mở trong bụi đỏ, Những người đồng đội, Lên Ðiện Biên đón dâu, Tứ đại Mỹ nhân của sư đoàn tôi…

Từ truyện ngắn, tôi tìm đọc tiểu thuyết. Và Trong cơn gió lốc đã cuốn hút tôi bằng một hấp lực kỳ lạ. Tác phẩm viết về một đơn vị chủ lực được giao nhiệm vụ chặn địch rút lui trên đường 7 hòng về củng cố tuyến phòng ngự duyên hải miền trung ngăn bước tiến của quân giải phóng. Những nhân vật lính chiến mộc mạc mà hào hoa lãng mạn; những cảnh sắc khói lửa máu xương nhưng cũng rất trữ tình gần gụi… Mãi về sau này tôi mới biết ông nguyên là lính Sư đoàn 320, Quân đoàn 3 của tôi. Và cái hiện thực ngồn ngộn của một binh đoàn chủ lực trong cuộc chiến tranh chống Mỹ đã làm nên một nhà văn chống Mỹ vạm vỡ.

Tiểu thuyết thứ hai của Khuất Quang Thụy tôi đọc là Những bức tường lửa, khi đang học Trường Viết văn Nguyễn Du. Tôi đọc sách và nhiều lần bật cười vì những câu thoại và hành động nhắng tếu của các nhân vật mà nếu không là người từng chiến đấu ở đơn vị sẽ không bao giờ viết được.

Tôi đặc biệt ấn tượng với chi tiết kể về nhóm lính trinh sát của ta được lệnh phải bắt sống được một tên lính Mỹ dẫn về để chỉ huy sư đoàn khai thác. Bao nhiêu chuyện bi hài, bao nhiêu hệ lụy đã xảy ra khi những chiến sĩ vì nhiệm vụ mà sẵn sàng hy sinh để bảo đảm an toàn cho giặc.

Cuốn tiểu thuyết thứ ba của Khuất Quang Thụy tôi đọc kỹ, đó là Ðối chiến. Cuốn sách cấu trúc theo lối song song, một tuyến nhân vật là bộ đội giải phóng, một tuyến nhân vật là quân nhân Việt Nam Cộng hòa.

Ở cuốn sách này, Khuất Quang Thụy kỹ lưỡng hơn về mặt ngôn ngữ, dày công vận dụng thi pháp tiểu thuyết. Ông cũng thể hiện rõ sự khách quan, không thiên lệch trong tác phẩm này. Tôi ấn tượng với chi tiết viên sĩ quan Cộng hòa mang theo chiếc khăn mùi xoa đẫm thơm mùi sữa ra trận. Chiếc khăn ấy được người vợ trẻ dùng để lau sữa khi cho đứa con đầu lòng bú.

Ðọc mà thương cảm, ngậm ngùi. Người lính mỗi bên có lý tưởng riêng, nhưng có điểm chung là đều có gia đình, và lớn hơn, có chung một đất mẹ Việt Nam. Ðối chiến được viết vào đầu những năm 2000. Có thể nói, Khuất Quang Thụy là một trong những nhà văn chống Mỹ đưa tinh thần hòa giải dân tộc của Ðảng, Nhà nước vào tác phẩm rất nhuần nhuyễn, tinh tế và rất sớm.

Với tôi, Khuất Quang Thụy là người đồng đội cùng quân đoàn dù ở hai thế hệ khác nhau, một người anh đồng hương Hà Tây, là người thầy, người lãnh đạo chí nghĩa chí tình.

Khi tôi và Nguyễn Thế Hùng (một đồng môn ở Trường Viết văn Nguyễn Du) sắp tốt nghiệp, ông đang là Phó Tổng Biên tập Tạp chí Văn nghệ quân đội đã gọi điện bảo: "Bọn bây làm hồ sơ xin về Văn nghệ quân đội ngay".

Thấy tôi lưỡng lự giữa chọn ở lại Hà Nội hay về Tây Nguyên, ông đã thốc tháo lôi kéo tôi bằng cách lo hết thủ tục giấy tờ. Ông còn bố trí sẵn một phòng cho chúng tôi nằm chờ khi chưa có quyết định.

Xây dựng lực lượng kế cận cho tạp chí từ các tác giả trong quân đội là việc Khuất Quang Thụy đặc biệt quan tâm. "Không là lính thì khó biên tập, khó sáng tác về chiến tranh và lực lượng vũ trang lắm". Vì thế, hễ có tác giả nào ở đơn vị xuất hiện là ông rốt ráo tìm mọi cách đưa về. Sương Nguyệt Minh, Nguyễn Ðình Tú, Phùng Văn Khai, Nguyễn Mạnh Hùng, Nguyễn Thế Hùng và tôi là những "ca" như thế.

Những ngày đầu về Tạp chí Văn nghệ quân đội, tôi hay quan sát Khuất Quang Thụy. Ông là người xuề xòa, từ giọng nói đặc trưng không dấu cho đến cách ăn mặc đi đứng đều mang dáng dấp của một ông nông dân vùng Phúc Thọ, Hà Tây. Ông có tác phong duyệt bài rất dị, đó là… đứng đọc. Ðứng đọc nhưng rất tinh.

Một lần duyệt bài, đối thoại của tôi với Tổng Giám đốc Công ty Than Ðông Bắc có cái tít "Những người lính đào hầm giữa thời bình", vừa liếc qua, ông đã rút bút đổi chữ "đào" thành chữ "mở". Tôi vừa xấu hổ vừa thán phục độ nhạy với chữ nghĩa của ông.

Hết việc cơ quan là Khuất Quang Thụy ngồi ngay vào bàn viết. Viết văn, viết báo, viết sử… Ông gõ phím mổ cò hai ngón. Cứ gõ choành choạch mê mải, từ chối những lời mời ăn nhậu, khi nào đói thì ra phố Hòe Nhai ăn một bát bún ốc rồi về trải chiếu ra sàn chợp mắt một chút lại dậy gõ tiếp.

Thấy kiểu làm việc khổ sai ấy, nhà văn Sương Nguyệt Minh bảo "Em không tin bác tuổi Dần (1950), mà bác tuổi Trâu (1949). Con trâu già kéo những đường cày cuối vụ". Nghe đàn em trêu chọc, Khuất Quang Thụy chỉ cười hiền. Hiếm hoi lắm chúng tôi mới mời được ông ăn trưa. Nhưng ông không uống, chỉ ngồi nghe đám nhà văn trẻ có tí rượu vào thì thi nhau nói phét, thỉnh thoảng ông mới chêm vào một câu hài hước khiến cả mâm cười ồ.

Khuất Quang Thụy là người hay đi, và ông cũng luôn "đuổi" chúng tôi: "Ði đi. Nhà văn mà chỉ ngồi ở tòa soạn thì viết nhạt lắm". Nhờ thế mà chúng tôi có những chuyến đi bổ ích.

Năm 2007, Khuất Quang Thụy dẫn chúng tôi đi thực tế ở Quảng Trị. Khi đứng trước tấm bia tưởng niệm 108 chiến sĩ Sư đoàn 320 hy sinh trong trận tấn công Chi khu Cam Lộ ngày 2/2/1968, ông đã khóc nức nở và hồi tưởng… Trận ấy ta thua, phải rút lui trong làn pháo bắn chặn của địch. Ðịch đã dùng máy ủi xúc xác anh em vào một hố rồi tưới xăng đốt. Mãi tới năm 2000, người dân đào móng làm nhà mới phát hiện ra.

Sau chuyến đi ấy, tôi đã hiểu vì sao hầu hết sáng tác của Khuất Quang Thụy là về chiến tranh. Viết về chiến tranh, với ông là trả món nợ với đồng đội, với quá khứ bi hùng. Ông đau đáu và tha thiết với điều này kể cả khi không còn công tác ở Tạp chí Văn nghệ quân đội.

Trong một hội nghị lấy ý kiến về xây dựng lực lượng do Thượng tướng Mai Quang Phấn, Phó Chủ nhiệm Tổng cục Chính trị chủ trì, Khuất Quang Thụy với cương vị Tổng Biên tập Báo Văn nghệ đã gửi tới một bức thư nêu những điều tâm huyết.

Chiến tranh cách mạng và người lính là một đề tài lớn. Một nhà văn không thể tải hết được cái hiện thực khổng lồ ấy, mà cần phải có nhiều thế hệ nhà văn. Vì thế, cần phải xây dựng một đội ngũ nhà văn trẻ quân đội có trình độ văn hóa, có tri thức quân sự, có vốn sống đơn vị làm công tác biên tập để giữ vai trò cầu nối với các tác giả viết về chiến tranh.

Sứ mệnh của Tạp chí Văn nghệ quân đội là phải đăng tải được những tác phẩm chất lượng nhất về chiến tranh; nhà văn quân đội phải viết được những tác phẩm xứng tầm với những cuộc chiến tranh vĩ đại của dân tộc... Ðọc lá thư ấy, tướng Mai Quang Phấn đã rất xúc động.

Số lượng tác giả kinh qua trận mạc ngày càng thưa vắng dần. Nhà văn tham gia chống Pháp không còn ai. Nhà văn chống Mỹ giờ chỉ còn thưa thớt. Vậy mà Khuất Quang Thụy đã ra đi. Vẫn biết đó là quy luật không thể tránh khỏi, nhưng các nhà văn quân đội vẫn cảm thấy một sự trống vắng lớn trong đội ngũ.