Để vườn cà-phê luôn xanh, đất phải khỏe. Nhiều người mới chỉ dừng lại ở vườn xanh mà ít nghĩ cho đất. Đất không những chỉ cung cấp “chỗ đứng” cho cây mà còn là nguồn nuôi dưỡng cây xanh, quả đẹp.

Xu hướng canh tác bền vững lên ngôi

Ngày đông năm trước, tôi về vùng trồng cà-phê Arabica (Hướng Hóa, Quảng Trị). Phía đông thị trấn Khe Sanh mưa nhiều, phía tây thị trấn chạy đến cửa khẩu Lao Bảo hanh khô. Qua một đêm ngủ vùi trong homestay của chị Lê Thị Mến, sáng dậy thưởng thức ly cà-phê nóng, hương vị khá lạ so với cà-phê ở hàng quán bấy nay vẫn dùng. Nó chua nhẹ, thơm nồng.

Chị Mến cho hay: “Nhiều nhà trồng cà-phê ở đây hồi đầu họ chỉ tính đó là thu nhập phụ. Vài năm gần đây, giá cà-phê tăng nên nhiều gia đình có đất đồi rừng bỏ bê đã quay lại trồng cà-phê rồi đấy”.

Chị Mến tự hào về cà-phê Khe Sanh rằng, nó là cây thoát nghèo và cũng là cái cây kêu gọi khách du lịch về Hướng Hóa. Người Hướng Hóa hướng tới cây cà-phê sạch, không dùng phân bón hóa học hay thuốc trừ sâu. Cây cà-phê đặc sản ở Hướng Hóa không chỉ là một cây cà-phê tốt, cho ra một ly cà-phê ngon mà còn tạo điều kiện để hình thành một tour du lịch trải nghiệm thưởng thức cà-phê.

Người trồng cà-phê ở Tây Nguyên chú trọng đến năng suất. Mỗi năm, vùng trồng cà-phê Tây Nguyên thường rơi vào hai đợt thiếu: mùa hoa thiếu nước, mùa thu hoạch thiếu nhân công. Tỷ lệ cà-phê là 1 kg quả tươi chín đều sẽ được 1 kg nhân khô nhưng trên Tây Nguyên thường rơi vào khoảng 6,5 - 7 kg tươi mới được 1 kg nhân khô - điều này cho thấy cách làm tạp, một thói quen cần cải thiện. Niên vụ cà-phê 2024 vừa qua sụt giảm 12,1% so với vụ trước, nhiều người đổ lỗi cho biến đổi khí hậu, hạn hán kéo dài. Nhưng theo ông Trần Văn Minh, một người trồng cà-phê lâu năm ở xã Ea Ktur (huyện Cư Kuin, Đắk Lắk), nguyên nhân sâu xa nằm ở chất lượng rẫy cà-phê.

“Khí hậu thay đổi là một phần, nhưng nếu chúng ta chăm sóc tốt, cây cà-phê vẫn có thể chống chịu được”, ông Minh nói. “Vấn đề là nhiều người vẫn còn trồng cà-phê theo kiểu “ăn xổi”, chưa chú trọng đến chất lượng”. Ông Minh dẫn chứng, nhiều hộ dân vẫn sử dụng phân bón tổng hợp, thuốc bảo vệ thực vật, không chú trọng đến việc tỉa cành, tạo tán, dẫn đến cây cà-phê yếu về thể chất, nhân cà không đầy tròn, không căng mẩy. “Đất đai cũng bị bạc màu, thoái hóa do canh tác không bền vững. Nhiều người còn thu hoạch cà-phê khi quả chưa chín đều, ảnh hưởng đến chất lượng, hương vị của cà-phê”, ông Minh buông lời về những điều mắt thấy, tai nghe.

Ông Minh kể vườn cà-phê của mình rộng 7 sào, được chăm sóc theo hướng hữu cơ, bền vững. Ông sử dụng phân bón hữu cơ, ủ phân từ vỏ cà-phê, trồng cây che bóng, tạo môi trường sinh thái đa dạng. “Tôi thu hoạch cà-phê bằng tay, chọn lọc từng quả chín đỏ. Nhờ vậy, hạt cà-phê luôn đạt chất lượng loại A, được các công ty thu mua với giá cao”, ông Minh chia sẻ.

Ông Minh so sánh, năng suất cà-phê của ông có thể không cao bằng những vườn cà-phê thâm canh cao độ. Nhưng chất lượng cà-phê của ông vượt trội, giá bán cao hơn, mang lại thu nhập ổn định.

“Nhiều người vẫn còn tư duy chạy theo số lượng, chưa quan tâm đến chất lượng. Họ chưa hiểu rằng, cà-phê chất lượng cao mới là con đường phát triển bền vững”. Ông Minh cho rằng, để nâng cao chất lượng rẫy cà-phê, cần thay đổi tư duy của người nông dân, chú trọng đến canh tác bền vững, sản xuất cà-phê chất lượng cao.

Loài cây cũng cần có nhau

“Quý hồ tinh” - đó là cách trồng cà-phê ở Hướng Hóa. Nó giống như một cuộc dạo chơi trong vườn và có thu nhập, đồng thời có thương hiệu. “Quý hồ đa” là cách trồng cà-phê ở Tây Nguyên. Nó trần trụi, “cổ cày vai bừa” và nhiều hệ lụy. Rồi đây, khi nhân lực nông nghiệp nhàn rỗi ở các huyện miền núi thuộc các tỉnh duyên hải miền trung không đổ xô lên Tây Nguyên hái cà-phê thuê nữa thì những chủ trang trại sẽ xoay xở thế nào?

Và rừng vẫn bị tàn phá dần mòn bằng cách này, cách khác. Nhiều người đầu tư nhiều tiền vào đất, vào rẫy nhưng lại chưa đầu tư vào công nghệ tưới nước nhỏ giọt vì cho rằng tốn kém, khó quản lý, dễ bị mất cắp và mùa khô cũng chỉ tạm thời. Ông Nguyễn Văn An, ở thôn Tân Lập, xã Ea Kao (Buôn Ma Thuột, Đắk Lắk), từng phân vân về mùa khô năm nay, cho hay: “Nhà tôi nay đã ở trên phố. Đầu tư tưới nhỏ giọt hay thâm canh trồng xen cây ăn trái đòi hỏi chủ nhân phải đến rẫy thường xuyên”!

Hơn 30 năm định cư trên đất Bảo Lộc (Lâm Đồng), anh Nguyễn Văn Định, có 9 sào đất thâm canh cà-phê, sầu riêng và bơ, cho hay: “Cần phải biết tiết kiệm đất. Chính vì sự tiết kiệm đó nên tôi áp dụng trồng xen. Ngày nào vào rẫy cũng có ý nghĩa, mùa nào cũng có thu hoạch”.

Nhiều người cũng trồng xen cà-phê với hồ tiêu để tránh tình trạng rớt giá và sớt qua, sớt lại mỗi mùa thu hoạch, thứ này thua, thứ khác thắng bù lại. Gia đình anh Triệu Văn Hùng, người Nùng, ngụ thôn Tân Tiến, xã Ea Tul (huyện Cư M’gar, Đắk Lắk), là một trong những hộ tích cực áp dụng mô hình này. Trên diện tích 1,5 ha cà-phê, anh Hùng trồng xen cây sầu riêng và bơ. “Trước đây, rẫy cà-phê của tôi chỉ có một loại cây, năng suất không ổn định, lại phụ thuộc nhiều vào thời tiết. Từ khi trồng xen sầu riêng và bơ, tôi thấy hiệu quả rõ rệt”, anh Hùng chia sẻ.

Ông Trần Văn Bình, Chủ tịch Hội Nông dân xã Ea Tul (Cư M’gar, Đắk Lắk) cho biết: “Mô hình trồng xen canh đang được khuyến khích nhân rộng vì những lợi ích thiết thực mà nó mang lại. Chúng tôi thường xuyên tổ chức các lớp tập huấn, chia sẻ kinh nghiệm để người dân áp dụng hiệu quả”.

Để tăng năng suất, cải thiện chất lượng cà-phê và bảo vệ môi trường, việc chọn các loại cây phù hợp xen canh có thể mang lại nhiều lợi ích như cải thiện đất, giảm sâu bệnh, tạo bóng râm, gia tăng thu nhập cho nông dân. Tiến sĩ sinh học Vù Thị Đào cho biết: “Những cây giúp che mát như một số cây họ đậu, cây muồng đen cung cấp đạm tự nhiên cho đất thông qua rễ, giảm cỏ dại. Ngoài ra, có thể trồng các cây dược liệu như gừng, nghệ… dưới tán cà-phê để tối ưu hóa không gian, tăng thu nhập mà không gây hại cho cây chính”.

“Trồng xen cà-phê với một số loại cây ăn quả không chỉ giúp đa dạng hóa nguồn thu nhập mà còn cải thiện hệ sinh thái nông trại. Cây mít cung cấp bóng mát, tạo thêm nguồn thu hoạch từ quả. Cây bơ phát triển tốt cùng cà-phê và có thể tăng giá trị kinh tế tổng hợp. Trồng chuối xen canh vừa tạo bóng mát, vừa giúp giữ nước, chống xói mòn đất và cho thu nhập nhanh hơn các cây lâu năm”, tiến sĩ Đào cho hay.

Với những lợi ích thiết thực, mô hình trồng xen canh đang dần trở thành xu hướng trong sản xuất cà-phê bền vững ở Tây Nguyên. Nó không chỉ giúp người nông dân tăng thu nhập, bảo vệ môi trường mà còn góp phần nâng cao giá trị cà-phê Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Mùa hoa khát nước (Kỳ 1)

Mùa hoa khát nước (Kỳ 2)