Những lỗ hổng chui lọt... bảo vật

Không thể vãn hồi

Dù trình độ của các nghệ nhân, thợ làm đồ gỗ, đồ sơn thếp ngày nay có thể giúp phục chế hiện vật ngai vua triều Nguyễn, đưa nó về nguyên dạng nhưng giá trị cũng như ý nghĩa bảo tồn bảo vật đã bị suy giảm rất nhiều, không thể vãn hồi.

Đáng nói, trước sự việc này, đã từng có những bảo vật quốc gia bị xâm hại. Một trong những sự cố nghiêm trọng của công tác bảo quản bảo vật quốc gia gây bàng hoàng dư luận (đầu năm 2019) chính là việc vệ sinh làm hỏng bề mặt bức tranh sơn mài của họa sĩ Nguyễn Gia Trí, nhan đề Vườn xuân Trung Nam Bắc, kích thước 200x540cm, sáng tác trong giai đoạn 1969-1989.

Bức tranh được trưng bày thường xuyên tại Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, là một điểm nhấn tham quan của du khách, là tài liệu nghiên cứu trực quan sinh động về nghệ thuật và kỹ thuật sáng tác của một bậc tài danh của mỹ thuật hiện đại Việt Nam. Nhưng bảo vật ấy đã được “vệ sinh” một cách cẩu thả, thiếu hiểu biết về chất liệu hội họa sơn mài qua thời gian. Từ vụ việc nghiêm trọng này, nhiều họa sĩ, nhà quản lý hoạt động mỹ thuật đã lên tiếng về tình trạng “không thể cứu chữa”, bởi bức tranh đã bị mất “phần hồn” của chính nó.

Trước đó, đầu năm 2014, lại vẫn là để “vệ sinh” sạch sẽ hiện vật, phục vụ lễ đón bằng công nhận Bảo vật quốc gia cho tấm bia Sùng Thiện Diên Linh chùa Long Đọi Sơn (tỉnh Hà Nam), người ta chà xát bằng đá mài, bàn chải sắt, giấy ráp cho bớt rêu phong trên chính bảo vật này. Hậu quả là làm xuất hiện vô số vết chầy xước trên bề mặt bia, không thể khắc phục.

Cần nâng cao nhận thức về “sống cùng di sản”

Tính đến đợt công nhận gần đây nhất, đợt 13, cuối năm 2024, cả nước hiện có 327 hiện vật và nhóm hiện vật đã được ghi danh Bảo vật quốc gia, hầu hết là hiện vật đã trải qua hàng trăm năm song hành chứng kiến những bước chuyển mình của lịch sử dân tộc.

Theo Điều 44 về Công nhận, công nhận bổ sung, hủy bỏ công nhận bảo vật quốc gia, Luật Di sản văn hóa/ Luật số: 45/2024/QH15, có hiệu lực thi hành từ ngày 1/7/2025, tiêu chí đầu tiên để một hiện vật được công nhận bảo vật quốc gia “là hiện vật gốc độc bản”. Điều đó mặc nhiên cho thấy tầm quan trọng của việc bảo vệ nguyên trạng bảo vật để từ đó mới có thể phát huy tối đa giá trị của bảo vật quốc gia trong cuộc sống hôm nay.

Sự việc xảy ra với ngai vua triều Nguyễn gợi ra nhiều vấn đề về sự cân bằng giữa bảo vệ và khai thác, phát huy giá trị của di sản nói chung, của bảo vật nói riêng, để con người hôm nay, con cháu chúng ta mai sau sống chung với di sản, bảo vật một cách lâu dài nhất có thể.

Rõ ràng, đã có một sự xem nhẹ việc tuyển chọn, huấn luyện/tập huấn thường xuyên một đội ngũ bảo vệ chuyên trách cũng như việc lập hàng rào bảo vệ chuyên nghiệp tại một số điểm trọng yếu trong quần thể di tích Đại Nội Huế.

Bên cạnh đó, sự chú trọng thái quá vào việc khai thác di sản, bảo vật phục vụ những nhu cầu tổ chức sự kiện/đại sự kiện nhằm thu hút số đông công chúng cũng đang bộc lộ mặt trái của tâm lý tận dụng/tận thu từ di sản, bảo vật của các đơn vị, cá nhân hữu trách. Sự việc hai lần mô phỏng bắn súng thần công trên Kỳ đài Huế thất bại và thậm chí gây rủi ro cho chính công chúng tham dự sự kiện, diễn ra trong khoảng thời gian tháng 2-4/2025 vừa qua là thí dụ điển hình cho tình trạng này. Tâm lý tận dụng đó dẫn đến việc rút ngắn, thậm chí bỏ qua các yêu cầu nghiên cứu cơ bản, từ nghiên cứu bối cảnh lịch sử và ý nghĩa một hoạt động có tính chất nghi lễ tới nghiên cứu cách thức đưa hoạt động đó vào bối cảnh hiện tại với đầy đủ các điều kiện tương ứng cũng như xây dựng từng bước thử nghiệm nghiêm ngặt, nhằm bảo đảm an toàn tuyệt đối cho người tham dự.

Chín khẩu súng thần công hiện được trưng bày bên Kỳ đài Huế, tức là bộ Cửu vị thần công, đã được công nhận bảo vật quốc gia đợt 1, năm 2012. Việc mô phỏng bắn súng thần công này đã được chính quyền thành phố Huế chủ trương tổ chức định kỳ vào tối thứ bảy, nhằm tạo sự kiện độc đáo, riêng có của Huế, góp phần tăng lượng du khách đến Huế dịp cuối tuần.

Nỗi buồn, sự mất mát hiện hữu liên quan bảo vật quốc gia ở Huế vừa qua, ở Thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nam cách đây chưa lâu là những bài học vô cùng thấm thía cho tất cả các cơ quan, đơn vị công lập, các tổ chức tư nhân và cá nhân đang lưu giữ, trưng bày những bảo vật và nhiều hiện vật quý giá khác-tinh hoa của văn hóa, lịch sử dân tộc.