Nói về liệt sĩ Đặng Thái Thuyến (1900-1931), nhiều người biết đến những cương vị quan trọng như Ủy viên dự khuyết Ban Chấp hành Tổng bộ Việt Nam Cách mạng Đồng chí Hội, đặc trách công tác ở Xiêm (Thailand), Bí thư Tỉnh ủy U Don - trung tâm hoạt động của Việt kiều vùng Đông Bắc Thailand. Nhưng còn ít người biết đến ông như một tấm gương gan dạ, dũng cảm khi đấu tranh kiên cường với địch trong Nhà ngục Kon Tum.
Nung nấu ý chí cách mạng
Liệt sĩ Đặng Thái Thuyến quê ở xã Đặng Xá, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An (nay là xã Nghi Phong, thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An) là con trai duy nhất của nhà yêu nước Đặng Thái Thân - thành viên của Duy Tân hội và phong trào Đông Du do cụ Phan Bội Châu sáng lập đầu thế kỷ XX. Mẹ của liệt sĩ là bà Trần Thị Út, đã được truy tặng danh hiệu Bà mẹ Việt Nam Anh hùng năm 2003.
Sau khi phong trào Đông Du thất bại, ông Đặng Thái Thân bị địch truy lùng. Ông đã bố trí cho anh em rút lui từ nơi họp, còn ông dùng súng bắn chết 2 tên địch, thủ tiêu hết tài liệu rồi tự sát để không sa vào tay giặc, khi đó Đặng Thái Thuyến mới 10 tuổi. Sau ngày thân phụ hy sinh, quân Pháp thường xuyên quấy nhiễu nên đời sống hai mẹ con gặp nhiều khó khăn. Đặng Thái Thuyến phải nghỉ học, ở nhà giúp mẹ, sau nhờ có người cậu giúp đỡ nên Thuyến mới có điều kiện học tiếp.
Thương cảnh ngộ gia đình, cụ cử Đệ đưa Đặng Thái Thuyến về giúp việc tại hiệu thuốc bắc của mình ở Vinh. Đã cùng chịu cảnh đói nghèo với bà con nông dân, vào Vinh cậu càng thông cảm với những người đi làm thuê ở thành phố. Hằng ngày họ phải làm lụng vất vả dưới làn roi vọt của bọn cai ký, tư bản trong các nhà máy, hiệu buôn. Hơn lúc nào hết, Đặng Thái Thuyến thấy rất rõ ý nghĩa lớn lao từ các hoạt động cứu nước của các sĩ phu, trong đó có thân phụ mình. Anh đã viết những câu thơ đầy khí thế: “Mười sáu tuổi đầu cất gánh lo/Nào ai có thấu nỗi này cho/Giang sơn một gánh hai vai nặng/Thân thể năm canh chín khúc vò”.
Tìm thấy ánh sáng cuộc đời
Nghe tin cụ Phan Bội Châu đang hoạt động ở nước ngoài, Đặng Thái Thuyến tìm đến gặp các con của cụ ở Nam Đàn (Nghệ An) để hỏi thăm tin tức. Được hướng dẫn, đầu năm 1924, anh cùng hàng chục thanh niên Nghệ An sang Xiêm chuẩn bị cơ sở lâu dài cho công việc phục quốc. Tháng 9/1926, Đặng Thái Thuyến được cử đi dự lớp huấn luyện ở Quảng Châu (Trung Quốc) do đồng chí Nguyễn Ái Quốc trực tiếp giảng dạy. Với anh, từng giờ lên lớp là những bài học sống động về con đường đấu tranh giải phóng dân tộc, về kinh nghiệm từ các cuộc cách mạng trên thế giới và đặc biệt là ánh sáng dẫn đường từ Cách mạng Tháng Mười Nga.
Sau Hội nghị thành lập Đảng ngày 3/2/1930, đồng chí Nguyễn Ái Quốc triệu tập Đặng Thái Thuyến sang Hương Cảng để phổ biến Nghị quyết Hội nghị lịch sử này. Vừa về tới Bangkok (Thailand), anh bị nhà cầm quyền Xiêm bắt giao cho thực dân Pháp ở Đông Dương. Sở mật thám Trung kỳ dùng mọi thủ đoạn tra tấn dã man nhưng vẫn không lay chuyển được ý chí của Đặng Thái Thuyến. Đầu năm 1931, Tòa án Nam triều kết án Đặng Thái Thuyến tù chung thân và đày vào ngục Kon Tum.
Không chịu khuất phục
Vào Kon Tum, ở đây đã có gần ba trăm người tù quê ở tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Ngãi. Bấy giờ, đoạn đường số 14 từ Kon Tum đi Buôn Ma Thuột đã làm xong, thực dân Pháp đang bắt tù đi khai thác tiếp đoạn đường đi Đăk Pao, Đăk Pek, cách ngục Kon Tum hơn 100 km. Phần phải làm việc nặng nhọc, lại bị bọn lính cai tù đánh đập, hành hạ tàn nhẫn, phần thì ăn ở khổ cực, thiếu thốn, thuốc men không có nên cảnh chết chóc diễn ra hết sức thê thảm. Chưa đầy nửa năm mà đã có tới một nửa số tù nhân bỏ mạng trên các đoạn đường vừa khai phá. Cảnh tượng đau lòng ấy thôi thúc Đặng Thái Thuyến làm mọi việc có thể làm được để hạn chế đau thương.
Ông đã biến nhà tù thành trường học cách mạng. Ban lãnh đạo Nhà lao Kon Tum được hình thành, Đặng Thái Thuyến được bầu là một trong số những lãnh đạo. Ông đã nghiên cứu kế hoạch đấu tranh và dự thảo các văn kiện cần thiết cho đấu tranh, như: Bản tuyên ngôn và các yêu sách, các bài nói chuyện với binh lính bằng các thứ tiếng Pháp, Việt, Ba Na, Ê Đê, Gia Rai; trực tiếp thảo bài văn truy điệu các chiến sĩ cách mạng đã bỏ mình trên công trường Đăk Pao, Đăk Pek từ tháng 12/1930 đến tháng 6/1931.
Tư tưởng, sẵn sàng cống hiến thân mình cho cuộc chiến đấu thắng lợi của ông đã được khẳng định trong cuộc đấu tranh “lưu huyết” sáng 12/12/1931 khi thực dân Pháp đưa xe, đưa lính vào nhà lao kêu tên 40 người đưa đi Đăk Pek. Tất cả các đồng chí tù chính trị đã chạy vào nhà lao đóng chặt cửa lại hô vang các khẩu hiệu “Phản đối đi Đăk Pek”, “Phản đối làm đường”… Địch điên cuồng xả đạn vào chiến sĩ của ta khiến 8 người hy sinh và 8 người khác bị thương. Riêng đồng chí Đặng Thái Thuyến bị bắn đến hai lần. Lúc đầu ông bị thương nằm lẫn trong số anh em, khi cai ngục Moulec vào kiểm tra, ông đã gượng dậy lấy ống xia đập vào đầu hắn. Moulec điên cuồng lấy súng lục bắn thêm 2 phát vào đầu ông. Người chiến sĩ Đặng Thái Thuyến hy sinh.
Năm 2015 UBND tỉnh Nghệ An đã phê duyệt quy hoạch Khu lưu niệm chí sĩ yêu nước Đặng Thái Thân, tại xã Nghi Phong, thành phố Vinh, trong đó có phần mộ của liệt sĩ Đặng Thái Thuyến. Hiện có một số đường phố mang tên ông tại thành phố Kon Tum, thành phố Vinh, thị xã Thái Hòa (Nghệ An)… Ngày 21/11/2022, tập thể chiến sĩ cách mạng bị địch bắt tù đày tại ngục Kon Tum đã được truy tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân.
Mong sớm được vinh danh
Những ngày này, trên quê nhà Nghệ An, con cháu dòng họ Đặng Thái đang mong mỏi ngày đồng chí Đặng Thái Thuyến được truy tặng danh hiệu cao quý. Ông Đặng Thái Thuận - cháu họ của đồng chí Đặng Thái Thuyến là một trong những người luôn đau đáu dõi theo hành trình ấy. Qua những trang tư liệu và lời kể truyền lại trong gia đình, hình ảnh người chú đã in đậm trong tâm khảm ông. Được nghe, được đọc về cuộc đời, sự nghiệp của người chú, ông Thuận thấy tim mình thêm rạo rực, máu thịt mình được tiếp thêm sức mạnh.
Những người con xa quê như GS, NGND Nguyễn Đình Chú, nguyên giảng viên Trường đại học Sư phạm Hà Nội cũng hồi hộp chờ đợi. GS khẳng định: “Dù cuộc đời chỉ kéo dài đến tuổi 31, nhưng với trí tuệ sắc sảo, lòng yêu nước nồng nàn và tinh thần bất khuất, Đặng Thái Thuyến đã thắp sáng ngọn lửa cách mạng trong lòng thế hệ thanh niên thời bấy giờ”.
Nhà thơ Tạ Văn Sỹ, người có nhiều năm nghiên cứu về văn hóa Kon Tum khẳng định: “Đặng Thái Thuyến cùng bảy chiến sĩ đã anh dũng hy sinh trong trận “lưu huyết” ngày 12/12/1931, để lại dấu ấn không thể phai mờ trong lòng nhân dân Kon Tum. Máu của họ đã nhuộm đỏ những trang sử hào hùng trên mảnh đất Tây Nguyên khắc nghiệt”.
Ông Mai Văn Nhưng, Trưởng phòng Nghiệp vụ Di tích, Trung tâm Văn hóa tỉnh Kon Tum cho biết, Di tích Nhà ngục Kon Tum - Tượng đài Ngục Kon Tum hiện còn lưu giữ nhiều tư liệu, hiện vật quý về cuộc đời chiến đấu kiên cường của đồng chí Đặng Thái Thuyến. Hình ảnh người chiến sĩ trẻ trung, bất khuất ấy không chỉ là biểu tượng của tinh thần yêu nước mà còn là bài học sống động cho thế hệ hôm nay và mai sau.
