Năm năm thực hiện Luật Di sản văn hóa: Nhận diện những vi phạm điển hình

Nhà trong di tích vẫn được cấp… "sổ đỏ"

Theo những thống kê từ Thanh tra Bộ Văn hóa - Thông tin, tình trạng vi phạm lấn chiếm di tích đang diễn ra rất nghiêm trọng. Các vi phạm trên kéo dài hàng chục năm, phức tạp, khó giải quyết...

Năm 2003, Hà Nội có hơn 2.000 di tích thì có tới 400 di tích bị xâm phạm vào khu vực I và II trong số 385 di tích được xếp hạng cấp quốc gia thì có 119 di tích bị xâm hại, lấn chiếm vào khu vực I và II.

Nguyên nhân chính của sự xâm hại bắt nguồn từ những biến động lịch sử và quản lý chưa tốt. Ở các thành phố lớn, hầu hết các hộ dân sống trong di tích đều do lịch sử để lại từ những thập kỷ 60, 75 trở về trước như sơ tán do chiến tranh, thiên tai bão lụt...

Theo thời gian, nhân khẩu của các hộ này ngày một tăng, bức bách về nhà ở dẫn đến tình trạng cơi nới, sửa chữa, lấn chiếm và tách hộ chuyển nhượng đất thuộc khu di tích.

Năm 2002, một cuộc thanh tra di tích đã được tổ chức, theo những thống kê đưa ra sau đó, Hà Nội có những di tích bị xâm hại ở mức độ trầm trọng như Chùa Quang Minh (phường Văn Miếu) với 24 hộ dân sinh sống; chùa Đồng Quang (phường Quang Trung) có 42 hộ dân; chùa Kim Cổ (Hoàn Kiếm) có 1 hộ dân sinh sống nhưng chiếm 45/115m2, đình Trương Thị (Hoàn Kiếm) có 30 hộ dân không có hợp đồng thuê nhà…

Bên cạnh việc dân cư ngụ, chiếm dụng còn có một số cơ quan, đơn vị, trường học, HTX và cả UBND phường đóng ngay trên đất di tích, tiêu biểu như ở chùa Hàm Long, gò Đống Thây, Miếu ông Trạng (quận Thanh Xuân). Quận Hoàn Kiếm có tới 5 di tích hiện đang bị UBND phường hoặc ban ngành thuộc phường đóng trụ sở.

Ngay cả di tích Thành Cổ Loa - di tích trọng điểm quốc gia, hiện tại cũng đang bị xâm phạm bởi các công trình dân sinh. Mặc dù được xếp hạng từ năm 1962, nhưng cho đến nay, khu di tích này vẫn chưa được quy hoạch, chưa có hồ sơ khoa học hoàn chỉnh xác định ranh giới vùng đệm và vùng bảo vệ. Điều này gây khó khăn cho việc tạo lập khung pháp lý đồng bộ, liên quan tới việc chống lấn chiếm, xâm hại di tích theo Luật Di sản.

Đáng tiếc tất cả những trường hợp dân cơi nới, xây dựng trái phép, lấn chiếm đều không được chính quyền các cấp giải quyết kịp thời dứt điểm ngay từ đầu, để sự việc kéo dài ngày một nghiêm trọng. Thậm chí một số hộ dân trong di tích còn được cấp cả... sổ đỏ.

Mất cắp cổ vật vẫn tăng

Thiếu sự quản lý đồng bộ đó là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng mất cắp cổ vật gia tăng ở các tỉnh đồng bằng và trung du Bắc bộ.

Tại Hà Tây, từ năm 2000 đến 2004 đã mất 298 cổ vật tại 40 di tích. Tại Phú Thọ, từ tháng 5-2004 đến tháng 9-2004 đã mất 33 cổ vật tại 4 di tích.

Ông Nguyễn Quốc Hùng (Phó cục trưởng Cục Di sản văn hoá) cho biết có những ngôi chùa, Cục Di sản văn hoá đã cho lắp đặt hẳn một hệ thống báo động đề phòng kẻ gian, ấy thế nhưng khi trộm vào lấy cắp tượng, nhà chùa biết, có hô hào đuổi bắt, nhưng chỉ trong phạm vi chùa thôi, ra khỏi chùa là không dám đuổi theo nữa. Như thế để thấy sự phối hợp giữa nhà chùa và chính quyền địa phương gần như không có.

Và thực tế là công tác quản lý di tích ở cơ sở đã bị buông lỏng trong một thời gian dài, nhiều nơi chính quyền địa phương giao di tích cho không người cao tuổi hoặc cho các nhà sư trụ trì mà không tổ chức lực lượng trông nom di tích chu đáo. Bên cạnh việc quản lý lỏng lẻo, còn có thực tế là việc truy tìm kẻ gian, thu hồi cổ vật bị trộm cắp chưa thu được kết quả cao, những kẻ trộm cắp chưa bị xử lý nghiêm.

Cũng theo ông Nguyễn Quốc Hùng, trong thời gian tới cần tăng cường hơn nữa vai trò của địa phương trong việc quản lý bảo vệ di tích, đồng thời, các địa phương phải xây dựng phương án cụ thể để bảo vệ di tích, nhất là ở những nơi lực lượng trông nom di tích là những người già yếu.

Vài năm trước đây tại Hà Nội và một số địa phương cũng đã triển khai chương trình thống kê phân loại hiện vật trong di tích. Đây từng được coi như một công cụ hữu hiệu trong việc lập hồ sơ hiện trạng cổ vật, đồng thời lập cho các hiện vật trong di tích một "chứng minh thư”.

Tuy nhiên, tính cho tới thời điểm này, việc triển khai chương trình trên diễn ra chậm, chất lượng kém. Sự quản lý thiếu đồng bộ còn là nguyên nhân dẫn đến tình trạng nhiều di tích bị tu sửa sai quy cách dẫn đến tình trạng di tích gốc bị biến dạng, "râu ông nọ cắm cằm bà kia". Nhiều di tích chưa tu bổ còn mang nhiều giá trị nghiên cứu, đến khi tu bổ hoàn tất thì chẳng còn gì mà nghiên cứu nữa.