Ngành sầu riêng Việt Nam đối mặt khủng hoảng nội lực

Sầu riêng - mặt hàng nông sản xuất khẩu chủ lực của Việt Nam đang đối mặt nguy cơ mất thị trường khi liên tục bị cảnh báo vi phạm chất lượng. Nếu không cải tổ toàn diện, ngành hàng tỷ USD có thể "gục ngã bất cứ lúc nào".

Hội thảo “Phát triển bền vững ngành hàng sầu riêng” do Báo Tiền Phong tổ chức ngày 10/6 theo hình thức trực tiếp và trực tuyến.
Hội thảo “Phát triển bền vững ngành hàng sầu riêng” do Báo Tiền Phong tổ chức ngày 10/6 theo hình thức trực tiếp và trực tuyến.

Đây là những nội dung được đưa ra thảo luận tại Hội thảo “Phát triển bền vững ngành hàng sầu riêng” do Báo Tiền Phong tổ chức ngày 10/6 theo hình thức trực tiếp và trực tuyến.

Thách thức từ tăng trưởng nóng và cảnh báo chất lượng

Tại hội thảo các đại biểu đã thẳng thắn nhìn nhận: từ một mặt hàng gần như vô danh trong xuất khẩu, chỉ sau chưa đầy ba năm, sầu riêng đã vươn lên chiếm 45%-47% giá trị toàn ngành rau quả Việt Nam, đạt hơn 3,2 tỷ USD trong năm 2024. Song đi kèm với kỳ tích ấy là những hệ lụy ngày càng rõ nét.

Ông Phùng Công Sưởng, Tổng Biên tập Báo Tiền Phong, khẳng định, “hào quang” tăng trưởng quá nóng đã khiến ngành hàng sầu riêng rơi vào trạng thái dễ tổn thương. Gian lận mã số vùng trồng, sản xuất thiếu đồng bộ, thiếu kiểm soát chất lượng đầu vào, đặc biệt là cảnh báo từ thị trường Trung Quốc về dư lượng kim loại nặng cadimi và chất cấm bromat, đang đẩy ngành này vào khủng hoảng niềm tin.

Về vấn đề này, ông Nguyễn Quang Hiếu, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho biết: Chỉ trong vài tháng cuối năm 2022 sau khi ký nghị định thư với Trung Quốc, kim ngạch xuất khẩu sầu riêng đã tăng vọt từ 100 triệu USD lên 400 triệu USD, tiếp tục cán mốc hơn 2 tỷ USD năm 2023 và trên 3,2 tỷ USD năm 2024.

1a.jpg
Ông Nguyễn Quang Hiếu, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, Bộ Nông nghiệp và Môi trường chia sẻ tại hội thảo.

Tuy nhiên, theo ông Hiếu, chính sự bùng nổ không kiểm soát đã dẫn đến nhiều rủi ro mà Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn và Cục Trồng trọt (cũ) đã từng cảnh báo ở hội nghị tháng 5/2024 tại Thành phố Hồ Chí Minh, khi diện tích sầu riêng đã vượt quy hoạch, đạt 145.000ha. Sau đó là loạt vi phạm về an toàn thực phẩm do Tổng cục Hải quan Trung Quốc cảnh báo.

Ông Hiếu cũng cho biết, Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật đã tiến hành điều tra quy mô lớn, xác định hai nhóm nguyên nhân chính dẫn tới tình trạng sầu riêng nhiễm cadimi có cả chủ quan và khách quan.

Về nguyên nhân khách quan, ông Hiếu cho rằng đất đai, thổ nhưỡng tích tụ kim loại nặng do canh tác liên tục không nghỉ đất. Bên cạnh đó, có nguyên nhân chủ quan do người người dân sử dụng phân bón hóa học vượt khuyến cáo, đặc biệt trong giai đoạn xử lý ra hoa trái vụ. Riêng với bromat, một chất bị cấm trong thực phẩm, việc phát hiện tại các lô hàng Việt Nam xuất phát từ nhiều yếu tố, trong đó có khả năng tồn dư từ chế phẩm công nghiệp không kiểm soát.

Doanh nghiệp mất niềm tin, nông dân hoang mang

Ông Đặng Phúc Nguyên, Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam, nhấn mạnh: “Sự cố sầu riêng nhiễm cadimi và chất cấm là một cú đánh mạnh vào uy tín của ngành hàng xuất khẩu chủ lực này”.

Theo ông Nguyên, tại Tiền Giang - địa phương chiếm tỷ trọng lớn về diện tích trồng sầu riêng, có tới 80% diện tích vườn bị nghi nhiễm kim loại nặng. Trong khi đó, năng lực xét nghiệm của các phòng kiểm nghiệm được Trung Quốc công nhận tại Việt Nam là quá thấp. Có thời điểm, doanh nghiệp phải chờ đợi dài ngày để xét nghiệm, chi phí lên tới 400.000 đồng/lô, dẫn đến việc hàng nghìn xe chở sầu riêng ùn ứ tại cửa khẩu, nhiều container buộc phải quay đầu, gây thiệt hại tới 50% giá trị.

dsc07860-9412-5587.jpg
Ông Đặng Phúc Nguyên, Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam, nhấn mạnh: “Sự cố sầu riêng nhiễm cadimi và chất cấm là một cú đánh mạnh vào uy tín của ngành hàng xuất khẩu chủ lực này”.

Sự cố sầu riêng nhiễm cadimi và chất cấm là một cú đánh mạnh vào uy tín của ngành hàng xuất khẩu chủ lực này.

Ông Đặng Phúc Nguyên, Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam

Một thực trạng “rất đau lòng” cũng được ông Nguyên nêu rõ: Doanh nghiệp hiện buộc phải “mua đứt” hàng trong vườn trước khi được phép mang đi xét nghiệm. Nếu phát hiện dư lượng cadimi, doanh nghiệp lãnh đủ. Nếu không, mới được phép thông quan. Hình thức này biến hoạt động mua sầu riêng thành trò “đánh bạc”, không ai dám chắc thành công.

Hệ quả là chỉ trong 4 tháng đầu năm 2025, kim ngạch xuất khẩu sầu riêng của Việt Nam chỉ đạt 183 triệu USD giảm 60,9% so với cùng kỳ năm 2024. Riêng thị trường Trung Quốc vốn chiếm đến 90% lượng xuất khẩu chỉ đạt 57 triệu USD, giảm đến 75,5%.

Đi sâu vào nguyên nhân gốc rễ, ông Nguyên cho rằng tình trạng lạm dụng phân bón hóa học chứa kim loại nặng, sử dụng chất cấm vàng O để xử lý vỏ quả, kéo dài thời gian bảo quản, tạo màu vàng bắt mắt là “ngòi nổ tiềm tàng”. Dù nhiều doanh nghiệp khẳng định không sử dụng nhưng hóa chất vẫn bị phát hiện cho thấy lỗ hổng rất lớn trong quản lý đầu vào.

Ông Nguyên cũng đưa ra so sánh với Thái Lan - quốc gia cũng từng bị Trung Quốc cảnh báo vào tháng 9/2024 nhưng đã nhanh chóng khắc phục và đến nay đạt tỷ lệ thông quan hơn 99%.

Theo ông Nguyên để có kết quả đó Thái Lan triển khai đồng bộ 3 giải pháp: Thiết lập hơn 300 phòng xét nghiệm mini tại vùng trồng, cho phép xét nghiệm tại chỗ trước khi đưa ra thị trường. Chỉ cho phép mua bán, lưu thông các sản phẩm có chứng nhận không chứa chất cấm.

Áp dụng hệ thống truy xuất nguồn gốc đồng bộ, liên thông với cơ quan hải quan Trung Quốc.

“Việt Nam cần học hỏi mô hình này nếu không muốn tiếp tục bị tụt lại trong cuộc đua với Thái Lan”, ông Nguyên nhấn mạnh.

Quản lý vùng trồng: Vai trò Nhà nước không thể đứng ngoài

Từ những chia sẻ và trăn trở của các đại biểu tại hội thảo, ông Phùng Công Sưởng cho rằng: “Chúng ta đang bộc lộ điểm yếu ở mọi tầng nấc: từ người sản xuất, doanh nghiệp, đến cơ quan quản lý và vai trò điều phối cấp bộ, thậm chí cấp Chính phủ”.

2.jpg
Ông Phùng Công Sưởng Tổng Biên tập Báo Tiền Phong cho rằng: Chúng ta đang bộc lộ điểm yếu ở mọi tầng nấc...

Ông Sưởng đánh giá, nếu không có vai trò điều tiết, xác lập “trọng tài” rõ ràng từ Nhà nước, mối quan hệ giữa doanh nghiệp và nông dân sẽ tiếp tục lỏng lẻo. Mô hình của Thái Lan, chỉ cho phép doanh nghiệp thu mua sầu riêng đã được chứng nhận an toàn, là một gợi mở phù hợp với tình hình Việt Nam hiện nay.

“Chúng ta thường cho rằng đây là hàng rào kỹ thuật nhưng thực chất là các quốc gia nhập khẩu đang nghiêm túc trong bảo vệ người tiêu dùng. Nếu vượt qua được, ta sẽ vượt chính mình. Còn nếu cứ đổ lỗi cho khách quan, thì sẽ không bao giờ nhìn nhận đúng sai từ chính nội lực yếu kém của mình”, ông Sưởng nhấn mạnh.

Theo ông Sưởng, việc chất cấm như vàng O vẫn được mua bán tràn lan, sử dụng trong sản xuất và chế biến nông sản là một lỗ hổng rất lớn, cho thấy sự phối hợp giữa cơ quan quản lý, địa phương và doanh nghiệp còn thiếu chặt chẽ. Ông Sưởng đề nghị cần có giải pháp tổng thể từ giám sát vật tư nông nghiệp, kiểm soát vùng trồng đến quy trình đóng gói, truy xuất nguồn gốc.

“Đôi khi chỉ một hành động nhỏ, nhưng nếu làm đúng lúc, đúng cách, sẽ tạo ra tác động rất lớn. Đây là thời điểm cần hành động, nếu không, chúng ta sẽ tiếp tục tụt hậu trong cuộc cạnh tranh toàn cầu”, Tổng Biên tập Báo Tiền phong nhấn mạnh.

Giải pháp nào cho phát triển sầu riêng bền vững?

Tại hội thảo nhiều chuyên gia và doanh nghiệp đã thẳng thắn chỉ ra thực trạng ngành đang phát triển “nóng”, thiếu kiểm soát toàn diện trong chuỗi cung ứng. Việc sản xuất chạy theo số lượng thay vì chất lượng, cùng sự buông lỏng trong quản lý mã số vùng trồng và cơ sở đóng gói, đang đặt ra những thách thức lớn đối với sự phát triển bền vững của ngành.

Bà Nguyễn Thị Thành Thực, Chủ tịch Hội đồng quản trị kiêm Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Công nghệ phần mềm Auto Agri, cho biết: Cách đây 4 năm, doanh nghiệp cùng Hiệp hội Sầu riêng Đắk Lắk đã kiến nghị với ngành hải quan và cơ quan thuộc Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) về một bất cập lớn tại các vùng nông nghiệp trọng điểm. Đó là sự thiếu vắng của chợ đầu mối, trung tâm kiểm định và kiểm dịch chuyên biệt, cũng như hệ thống làm thủ tục xuất, nhập khẩu tại chỗ. Những yếu tố này đang hạn chế nghiêm trọng năng lực tổ chức sản xuất và xuất khẩu bền vững cho mặt hàng sầu riêng.

Theo bà Thực, hai cơ quan chủ lực nắm giữ công cụ kiểm soát chất lượng hàng xuất khẩu hiện nay là cơ quan Hải quan và Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (trước đây là Cục Bảo vệ thực vật). Đặc biệt, Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật giữ vai trò quan trọng trong việc quản lý mã số vùng trồng và cấp giấy kiểm dịch thực vật – một “tấm visa” bắt buộc cho mỗi lô hàng xuất khẩu nông sản.

“Chúng tôi kỳ vọng khu vực Tây Nguyên sớm được đầu tư xây dựng trung tâm công nghệ vi sinh, nhằm giải quyết tận gốc những bài toán về sản xuất nông nghiệp bền vững. Đồng thời, cần đẩy mạnh đầu tư công nghệ sau thu hoạch, bảo quản nông sản. Ngoài ra, ngành chức năng cần cân nhắc kỹ lưỡng việc có nên chỉ tập trung xuất khẩu sầu riêng tươi hay nên mở rộng sang các hình thức chế biến sâu, nhằm tránh lãng phí nguồn nguyên liệu giá trị cao”, bà Thực đề xuất.

Có thể bạn quan tâm

back to top