Tạo đột phá thể chế cho hệ sinh thái sáng tạo quốc gia

Trong đó, thị trường khoa học và công nghệ cần có quy định để vận hành hiệu quả, trở thành động lực thật sự cho đổi mới sáng tạo.

Vai trò dẫn dắt của nhà nước

Dự thảo Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo nêu một trong những chính sách trong hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo là “phát triển và hoàn thiện thị trường khoa học và công nghệ; khuyến khích thương mại hóa kết quả nghiên cứu, chuyển giao công nghệ, tạo điều kiện để doanh nghiệp tăng cường đầu tư cho khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo”.

Đây là bước khẳng định quan trọng về mặt chủ trương, cho thấy Nhà nước không chỉ coi thị trường khoa học, công nghệ là hệ quả tất yếu của nghiên cứu, mà là một khâu cần chủ động hoàn thiện về mặt thể chế bởi thị trường khoa học và công nghệ là thị trường đặc biệt, có vai trò then chốt trong hệ thống thị trường quốc gia, cần được thiết kế “luật chơi” riêng, minh bạch để dẫn dắt tăng trưởng kinh tế trong thời đại công nghệ cao.

Tuy nhiên, nhiều ý kiến cho rằng Dự thảo Luật cần thiết kế đầy đủ hành lang pháp lý mang tính thể chế cho thị trường khoa học, công nghệ, với các quy định cụ thể về tổ chức trung gian, cơ chế giao dịch, định giá và hạ tầng số để thị trường vận hành thực chất và hiệu quả.

Thực tế cho thấy, mỗi năm Nhà nước đầu tư hàng nghìn tỷ đồng cho nghiên cứu khoa học, nhưng số lượng công nghệ được đưa ra thị trường, được định giá, mua bán hoặc ứng dụng thực tiễn còn rất thấp. Phần lớn kết quả nghiên cứu sau khi nghiệm thu vẫn nằm lại trong phòng thí nghiệm do không có cơ chế pháp lý hoặc thị trường để chuyển hóa thành sản phẩm thương mại.

Mặt khác, bản chất của thị trường công nghệ có những đặc thù rất khác biệt so với thị trường hàng hóa thông thường, khiến nó không thể tự hình thành và phát triển nếu không có sự can thiệp chiến lược của Nhà nước. Thị trường này còn gặp tình trạng mất cân xứng thông tin, nhận thức, trình độ giữa bên cung (nhà khoa học) và bên cầu (doanh nghiệp), dẫn đến chi phí giao dịch cao và rủi ro lớn. Trong điều kiện như vậy, việc thiếu một khung pháp lý rõ ràng, minh bạch càng khiến các bên e ngại tham gia thị trường.

Một điểm yếu khác là hệ thống tổ chức trung gian của thị trường công nghệ ở Việt Nam còn rất hạn chế. Dù đã hình thành nhiều sàn giao dịch công nghệ ở Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Hải Phòng… nhưng theo các thống kê gần đây, chỉ khoảng 5% giao dịch công nghệ thông qua các sàn, còn lại là thỏa thuận tay đôi. Nguyên nhân do các tổ chức trung gian chưa đủ sức để thực hiện tốt sứ mệnh của mình trên thị trường; chưa chuyên nghiệp trong việc cung cấp dịch vụ; chưa tạo được niềm tin vững chắc cho bên cung, cầu. Hiện, các sàn giao dịch mới chủ yếu cung cấp, tổ chức dịch vụ đào tạo, cung cấp thông tin về sở hữu công nghiệp, hỗ trợ tổ chức các sự kiện, triển lãm hằng năm.

Với chính sách hỗ trợ, Nhà nước vẫn còn dừng ở mức phân tán và không theo chuỗi. Các chương trình tài trợ thương mại hóa hiện chỉ hỗ trợ từng nhiệm vụ nghiên cứu riêng lẻ, thiếu cơ chế hỗ trợ sau nghiên cứu để đưa sản phẩm ra thị trường. Trong khi đó, rất ít doanh nghiệp có khả năng và nguồn lực để tự mình hoàn thiện công nghệ còn ở quy mô phòng thí nghiệm, đăng ký sở hữu trí tuệ, thẩm định giá trị. Do đó, một thị trường không có khâu sau nghiên cứu hiệu quả thì không thể phát triển được.

Thị trường công nghệ còn là công cụ để điều tiết đầu tư công và kết nối giữa Nhà nước-doanh nghiệp-viện nghiên cứu. Nếu không có thị trường, Nhà nước sẽ không thể đánh giá hiệu quả đầu tư nghiên cứu, không biết công nghệ nào đang thật sự có nhu cầu xã hội, và càng khó dẫn dắt doanh nghiệp đổi mới công nghệ.

Thị trường cần "luật chơi"

Để gỡ những tồn tại, vướng mắc về thị trường khoa học, công nghệ, ngày 5/10/2023, Thủ tướng Chính phủ đã có Chỉ thị số 25/CT-TTg về phát triển thị trường khoa học, công nghệ đồng bộ, hiệu quả, hiện đại và hội nhập. Chỉ thị 25/CT-TTg đặt mục tiêu phát triển thị trường khoa học và công nghệ làm nền tảng thúc đẩy đổi mới sáng tạo quốc gia, với các yêu cầu hoàn thiện thể chế, xây dựng hạ tầng và phát triển các tổ chức trung gian nhằm kết nối cung, cầu công nghệ một cách thông suốt.

Tiếp theo, ngày 29/12/2023, Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường có Báo cáo số về kết quả giám sát việc thực hiện chính sách, pháp luật về phát triển thị trường khoa học, công nghệ giai đoạn 2018-2022, trong đó, đề xuất, kiến nghị đối với Quốc hội xem xét sửa đổi toàn diện Luật Khoa học và Công nghệ, Luật Chuyển giao công nghệ; đối với Chính phủ nghiên cứu hoàn thiện sớm trình Quốc hội hồ sơ sửa đổi Luật Khoa học và Công nghệ năm 2013, trong đó có các quy định về phát triển thị trường khoa học, công nghệ theo hướng làm rõ phạm vi, đối tượng, trách nhiệm thẩm quyền trong phát triển thị trường khoa học và công nghệ. Nghị quyết 57-NQ/TW cũng nhấn mạnh việc hoàn thiện thể chế, thúc đẩy thương mại hóa kết quả nghiên cứu, phát triển doanh nghiệp khoa học, công nghệ, quỹ đầu tư mạo hiểm… chính là những yếu tố cốt lõi của thị trường công nghệ.

Có thể thấy các văn bản đã thể hiện định hướng nhất quán trong việc xây dựng khung pháp lý hoàn chỉnh cho thị trường khoa học và công nghệ.

Theo các chuyên gia, việc khẳng định vai trò của thị trường khoa học, công nghệ là cần thiết, nhưng sẽ không đủ nếu không đi kèm cơ chế thực thi rõ ràng trong Dự thảo Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo. Để thị trường khoa học, công nghệ phát triển, khung pháp lý về thị trường khoa học và công nghệ cần quy định rõ đối tượng, phạm vi, trách nhiệm, thẩm quyền, hình thành sàn giao dịch công nghệ quốc gia, đầu tư nền tảng dùng chung về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo…

Theo ông Phan Văn Hiệu, Chủ tịch Hội đồng quản trị Công ty cổ phần Dược Mỹ phẩm CVI, muốn có thị trường, phải có luật chơi, phải có các quy định ràng buộc và luật hóa quyền và trách nhiệm của người mua và người bán và cơ quan điều tiết thị trường. Do đó, cần tập trung cải thiện thông tin trong thị trường công nghệ; đào tạo quản trị viên, thẩm định viên đủ nghiệp vụ; bảo đảm cấp nhanh bằng sáng chế, chỉ dẫn địa lý; ban hành nhanh các tiêu chuẩn kỹ thuật quốc gia cho các sản phẩm đổi mới sáng tạo.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phan Tiến Dũng, Trưởng ban Ứng dụng và Triển khai công nghệ (Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) cho rằng, Dự thảo Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo cần cụ thể hóa Nghị quyết 57-NQ/TW về tạo thuận lợi cho nhà khoa học chuyển giao kết quả nghiên cứu. Luật và các văn bản thi hành cần khuyến khích được việc đưa công nghệ từ viện nghiên cứu ra cho xã hội sử dụng, từ đó tạo công ăn việc làm, thúc đẩy phát triển kinh tế-xã hội. Nếu không có thị trường công nghệ thì nhà khoa học làm ra sản phẩm sẽ không bán được và khi đó, họ sẽ chỉ tập trung nghiên cứu cơ bản, trong khi đất nước đang cần những nghiên cứu ứng dụng mang tính đột phá để nhanh chóng đưa vào sản xuất, kinh doanh.