Từ mất mát đến hành động
Theo ông Phan Thanh Hải, Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao thành phố Huế, địa phương đã có văn bản gửi Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đề xuất thành lập Hội đồng cấp quốc gia để đánh giá, thẩm định và đề xuất phương án phục hồi Ngai vua triều Nguyễn. Thành phần hội đồng dự kiến gồm đại diện cơ quan quản lý văn hóa, các chuyên gia về cổ vật, bảo tồn từ Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh và Huế.
Trong bối cảnh các bảo vật quốc gia ngày càng đối mặt với nhiều nguy cơ, việc hình thành một hội đồng chuyên môn cấp quốc gia là nhu cầu thực tế, góp phần khắc phục tình trạng lúng túng, chậm trễ do thiếu đầu mối đủ thẩm quyền và chuyên môn. Hội đồng này cần quy tụ các nhà khoa học liên ngành, từ khảo cổ, mỹ thuật, kiến trúc cổ đến pháp lý, kỹ thuật bảo tồn, thẩm định để đưa ra phương án phục hồi mang tính khả thi, khoa học và phù hợp với đặc trưng của từng bảo vật.
Vụ hỏa hoạn ngày 23/10/2024 tại chùa Phổ Quang (xã Xuân Lũng, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ) là một trong những ví dụ điển hình. Ngọn lửa đã thiêu rụi phần lớn kiến trúc gốc và gây hư hại nặng nề đối với Bàn thờ Phật bằng đá, bảo vật quốc gia có niên đại thế kỷ XIV.
 |
Bệ đá hoa sen - bảo vật quốc gia trong chùa Phổ Quang bị tổn hại sau vụ cháy. (Ảnh: Cục Di sản văn hóa) |
Gần 8 tháng trôi qua, công trình vẫn chưa được phục dựng. Điều này cho thấy những lúng túng trong tổ chức thực hiện, phân bổ nguồn lực và quy trình chỉ đạo.
Ngày 26/5 vừa qua, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có văn bản gửi UBND tỉnh Phú Thọ, yêu cầu thận trọng trong việc di dời hiện vật và đề nghị công khai phương án tu bổ nhằm tạo sự đồng thuận xã hội, tuân thủ đúng quy định hiện hành.
 |
Phần cánh hoa sen của bệ đá bị vỡ. (Ảnh: Cục Di sản văn hóa) |
Thực tế không chỉ riêng Phú Thọ mà ở nhiều địa phương, các bảo vật đang bị xuống cấp, xâm hại, thậm chí biến mất trong khi vẫn chưa có quy trình xử lý rõ ràng và nhất quán. Cả nước hiện có gần 300 bảo vật quốc gia, chủ yếu lưu giữ tại đình, chùa, đền, miếu hoặc bảo tàng địa phương. Tuy nhiên, nhiều nơi thiếu điều kiện về cơ sở vật chất, trang thiết bị an ninh, phòng cháy chữa cháy, nhân lực chuyên môn… tiềm ẩn những rủi ro rất lớn cho việc bảo vệ cổ vật.
Khi sự cố xảy ra, các địa phương thường rơi vào tình trạng bị động, không rõ thẩm quyền chỉ đạo, thiếu nguồn tài chính, thiếu chuyên gia phục hồi và không có phương án bảo hiểm. Trong trường hợp tổn thất, vì chưa có cơ chế hỗ trợ tài chính kịp thời hoặc cơ sở pháp lý để huy động nguồn lực chuyên biệt nên quá trình phục hồi dễ bị chậm trễ hoặc không bảo đảm về mặt kỹ thuật và giá trị văn hóa.
Chế độ bảo vệ đặc biệt với bảo vật quốc gia
Tạo hành lang pháp lý cho phục hồi bảo vật
Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) được Quốc hội thông qua năm 2024 đã mở ra một cơ hội quan trọng khi cho phép thành lập Quỹ Bảo tồn di sản. Đây là quỹ tài chính nhà nước ngoài ngân sách, có thể tiếp nhận đóng góp từ xã hội hóa, tài trợ trong nước và quốc tế. Tuy vậy, để quỹ này phát huy vai trò thực chất, cần thiết lập cơ chế quản lý tài chính rõ ràng, minh bạch trong phân bổ, giám sát và sử dụng.
Theo ý kiến một số chuyên gia về di sản văn hóa, cần sớm ban hành bộ tiêu chí đánh giá mức độ khẩn cấp khi bảo vật bị hư hại, từ đó kích hoạt quy trình ứng phó như một cơ chế phản ứng nhanh tương tự mô hình phòng chống thiên tai. Các tiêu chí này sẽ là cơ sở pháp lý để Hội đồng phục hồi bảo vật quốc gia vào cuộc kịp thời, xử lý đúng chuyên môn, tránh tình trạng tùy tiện, cảm tính. Hội đồng chuyên môn cấp trung ương là một cơ chế tập trung đầu mối và tích hợp đa ngành sẽ được xem là nòng cốt.
 |
Cần một tổ chuyên gia phản ứng nhanh tư vấn cho địa phương xử lý sự cố khẩn cấp. |
Hội đồng này không chỉ đóng vai trò tư vấn và thẩm định mà còn là cơ quan giám sát kỹ thuật toàn diện, bảo đảm các phương án phục hồi tôn trọng nguyên bản, giữ gìn vật liệu gốc, đối chiếu tư liệu lịch sử và đánh giá tác động đến giá trị văn hóa tâm linh của bảo vật. Bên cạnh đó, quy trình kỹ thuật phục hồi cần được chuẩn hóa từ khảo sát hiện trạng, phân tích mức độ tổn hại, xác định nguồn gốc vật liệu đến thử nghiệm tái lập và nghiệm thu kỹ thuật.
Can thiệp vào bảo vật quốc gia không thể là hành động cảm tính hay chạy theo “thẩm mỹ hiện đại”. Công việc này phải đặt trên nền tảng khoa học, sự tôn trọng lịch sử và ý thức gìn giữ ký ức cộng đồng.
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, đô thị hóa nhanh và áp lực du lịch ngày càng gia tăng, các di tích, trong đó có bảo vật, đang đối diện nhiều mối đe dọa mới. Việc thiết lập cơ chế ứng phó liên ngành là yêu cầu phù hợp. Một tổ công tác chuyên trách ở cấp quốc gia với quyền hạn cụ thể có thể can thiệp khẩn cấp, tư vấn kỹ thuật, hướng dẫn địa phương trong xử lý sự cố phần nào giải quyết thực tiễn cho những điểm nghẽn hiện nay.
Ở cấp cơ sở, cần tập huấn cho người trông coi di tích về quy trình xử lý sự cố ban đầu, thiết lập quy chuẩn an toàn tối thiểu cho các nơi lưu giữ.
Ở cấp trung ương, cần hoàn thiện khung pháp lý và xây dựng cơ chế phối hợp liên ngành rõ ràng, thống nhất, bảo đảm mọi tổn thất với bảo vật đều có thể được xử lý có trách nhiệm, bài bản, trên cơ sở khoa học và với sự đồng thuận của cộng đồng.
Khi đó, mỗi phương án phục hồi đúng đắn là một bước đi thận trọng gìn giữ tài sản của dân tộc trong dòng chảy phát triển hiện đại.
