Kênh Vĩnh Tế được vua Gia Long ra lệnh cho khởi đào từ năm 1819, hoàn thành năm 1824, do danh thần Thoại Ngọc Hầu (tức Nguyễn Văn Thoại) trực tiếp chỉ huy, đào thủ công. Kênh có chiều dài 91km, rộng 30m, sâu 2,55m, tuyến kênh được thi công hoàn toàn bằng sức người.
Dòng kênh lịch sử
Kênh Vĩnh Tế đoạn đầu từ bờ Tây sông Châu Đốc thuộc phường Châu Đốc, và điểm cuối thẳng nối giáp với sông Giang Thành, phường Hà Tiên, tỉnh An Giang đã tạo ra một hệ thống thủy lợi thượng nguồn quan trọng cho vùng Tứ giác Long Xuyên, góp phần khai phá, cải tạo và phát triển vùng đất này.
Hơn 200 năm qua, dòng kênh vẫn còn giá trị lớn về các mặt trị thủy, giao thông, thương mại, biên phòng, thể hiện sức lao động sáng tạo xây dựng đất nước của nhân dân Việt Nam.
Kênh Vĩnh Tế đoạn đầu từ bờ Tây sông Châu Đốc thuộc phường Châu Đốc, và điểm cuối thẳng nối giáp với sông Giang Thành, phường Hà Tiên, tỉnh An Giang đã tạo ra một hệ thống thủy lợi thượng nguồn quan trọng cho vùng Tứ giác Long Xuyên, góp phần khai phá, cải tạo và phát triển vùng đất này.
Đây là công trình kênh đào bằng sức người thể hiện minh chứng hùng hồn cho sự sáng tạo, tài tình của người Việt chinh phục thiên nhiên. Tháng 11/2024, Tổ chức Kỷ lục Việt Nam (VietKings) trao quyết định xác lập Kỷ lục Việt Nam, tôn vinh kênh Vĩnh Tế là “Kênh đào thủ công trong khu vực biên giới dài nhất Việt Nam”.
Tại Hội thảo khoa học quốc gia 200 năm kênh Vĩnh Tế - Giá trị lịch sử và tầm nhìn tương lai tổ chức tháng 11/2024, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Đức Cường, Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử Việt Nam đánh giá: “Kênh Vĩnh Tế đem lại nhiều lợi ích. Trước hết, mang lại thuận lợi cho nông dân Đồng bằng sông Cửu Long ở những vùng kênh đi qua, giúp họ làm công tác thủy lợi phục vụ sản xuất nông nghiệp; tạo đường thủy quan trọng. Qua đó cho thấy, kênh Vĩnh Tế thể hiện tầm nhìn chiến lược của các vị vua đầu triều Nguyễn, mang giá trị kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội và lịch sử đến tận ngày nay”.
Còn Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Nhật, Phó Tổng Thư ký Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam nhận xét: “Kênh Vĩnh Tế là kênh đào lớn nhất ở An Giang, một trong 4 kênh lớn ở Nam Bộ”.
Theo nghiên cứu của nhóm cán bộ Bùi Hoàng Tân, Huỳnh Thị Ngọc Loan, Trần Minh Thư công tác tại Trường đại học Cần Thơ khẳng định: “Kênh Vĩnh Tế có vào trò quan trọng thúc đẩy phát triển thương mại từ Châu Đốc đến Hà Tiên. Bằng cách nối liền các khu vực nội địa Châu Đốc với cảng biển Hà Tiên, kênh tạo ra một tuyến đường thủy quan trọng”.
Thêm vào đó, hoạt động canh tác và sản xuất nông nghiệp gắn liền với điều kiện thủy lợi, chính nhờ vào tuyến kênh đào này đã giúp rửa mặn, xả phèn cho đất đai được màu mỡ và phì nhiêu hơn. Vì thế, diện tích đất ruộng dọc theo theo tuyến kênh được khai khẩn, hình thành những xóm làng tụ cư dọc theo bờ kênh ngày càng đông.
Sự phát triển của kênh Vĩnh Tế đã khuyến khích tiến trình định cư và phát triển cộng đồng của dân tộc ở vùng biên giới tây nam. Sự gia tăng dân số và sự hình thành các cộng đồng mới đã góp phần làm phong phú thêm đời sống xã hội và văn hóa tại khu vực biên giới.
Những làng quê trù phú
Chúng tôi về kênh Vĩnh Tế trong mùa nước nổi, dòng sông Hậu, sông Châu Đốc đỏ quạch phù sa đang lặng thầm đưa dòng nước vào kênh Vĩnh Tế. Ngay đầu bờ kênh tại phường Châu Đốc, một bên là phố xá sầm uất, buôn bán nhộn nhịp. Còn phía bên kia bờ kênh là những ngôi nhà sàn, những cánh đồng đang xả lũ đón phù sa.
Anh Nguyễn Văn Tài, chài cá trên kênh Vĩnh Tế cho biết, mùa này cá chốt có nhiều nên ngư dân như anh chài, giăng lưới bắt được nhiều cá. Còn vài tháng sau khi nước nổi rút ra đồng mang theo tôm cá. Lúc đó, dọc theo bờ kênh nhiều người đánh bắt cá vui lắm.
Anh Nguyễn Văn Tài chia sẻ: “Nhờ có kênh Vĩnh Tế này nên trong mùa nước nổi, người đánh bắt thủy sản, người hái rau thủy sinh như bông súng, điên điển có thu nhập khá”.
Men theo các tỉnh lộ 9955 dọc theo kênh Vĩnh Tế từ phường Châu Đốc qua phường Hà Tiên thấy dưới kênh tàu bè các loại chở hàng hóa lưu thông ngược xuôi. Còn trên bờ nơi thì khu dân cư nhà cửa mọc chen chúc, nơi vùng quê thì cánh đồng trải dài bát ngát. Trên các dòng chảy trăm năm, kênh Vĩnh Tế lặng thầm tiếp nước cho các tuyến kênh nhánh như: Trà Sư, Tha La, Võng Xã.
Ông Phạm Văn Dũng, nông dân ở phường Thới Sơn bộc bạch, ông có đất nông nghiệp hơn 1ha và nằm ở gò cao cho nên sản xuất sẽ rất khó khăn, thiếu nước tưới nếu không có dòng kênh Vĩnh Tế. Dòng kênh Vĩnh Tế đưa nước qua kênh Trà Sư - gần đám ruộng của ông Dũng nên từ đó ông không còn canh tác lúa phụ thuộc vào nước trời vào mùa mưa.
Còn xã An Cư gồm 3 xã Văn Giáo, xã An Cư, Vĩnh Trung nhập lại trước đây là vùng đất khô cằn, nhà nông có đất nhưng mùa khô không canh tác trồng lúa, hoa màu được do thiếu nước tưới nghiêm trọng. Bà con vùng này chỉ làm được nông nghiệp khi mùa mưa xuống.
Thế rồi, năm 1990, nhà nước xây dựng Trạm bơm 3/2 dẫn nước từ kênh Vĩnh Tế tưới tiêu cho gần 1.500ha đất vùng cao, nhà nông có nước tưới trong mùa khô đã giúp đồng bào dân tộc Khmer 3 xã vùng cao chuyển dịch cây trồng. Từ đó, tăng mùa vụ trồng lúa, vụ trồng đạt năng suất 5,4-7,3 tấn/ha thay vì 4,5 tấn/ha như trước đây.
Theo các nhà khoa học, kênh Vĩnh Tế được xem là “kênh mẹ” từ đó hình thành các kênh: T5, T4, T3. Các tuyến kênh này có đầu nguồn bắt đầu từ kênh Vĩnh Tế, tạo thành một mạng lưới thủy lợi dày đặc đưa nước ngọt từ sông Hậu, sông Châu Đốc vào sâu trong vùng Tứ giác Long Xuyên.
Từ đó, hệ thống này giúp phân phối nước một cách đồng đều, cải thiện hệ thống thoát nước (thoát lũ), cung cấp nước tưới tiêu ổn định, giúp rửa phèn, dẫn phù sa cải tạo đất, tăng cường độ phì nhiêu cho đất, cải thiện điều kiện canh tác làm cho cây lúa sinh trưởng tốt và cho năng suất cao, sản xuất từ 1 vụ sang 2 vụ ăn chắc và đang tiến lên 3 vụ.
Việc đầu tư bài bản, đồng bộ với các công trình thủy lợi lớn trong suốt thời gian dài, đã biến Tứ giác Long Xuyên từ hoang hóa, nhiễm phèn nặng thành vùng sản xuất trù phú, trọng điểm sản xuất lương thực của Đồng bằng sông Cửu Long và vươn mình là vùng trọng điểm sản xuất lúa của cả nước.
Nông dân Huỳnh Ngọc Anh, ngụ xã Lạc Quới kể, lúc trước vùng này “đồng không hiu quạnh” do đất đai bị nhiễm phèn nên trồng lúa, trồng ngô khó mọc.
Ông Ngọc Anh không quên sự kiện tháng 4/1997, khi Thủ tướng Võ Văn Kiệt cho đào kênh T5 nối thẳng ra kênh Vĩnh Tế, nước từ kênh Vĩnh Tế chảy vào kênh T5 dẫn theo phù sa, nước ngọt đẩy lùi đất phèn. Còn dưới sông, kênh T5 hình thành nối với kênh Vĩnh Tế đã trở thành tuyến giao thông đường thủy quan trọng.
Ông Ngọc Anh tâm sự: “Kênh T5 làm chuyển đổi vùng đất Lạc Quới từ vùng đất phèn trở thành một trong những kho lúa trong vùng Tứ giác Long Xuyên. Người đến ở ven kênh đông dần rồi hình thành xóm làng đông vui”.
Anh Nguyễn Văn Nghĩa, người nuôi cá bè ở phường Châu Đốc và tham gia các hoạt động du lịch đưa du khách tham quan dòng kênh kể: “Kênh Vĩnh Tế quá nổi tiếng nên nhiều du khách đến đây hay hỏi đến dòng kênh này. Tôi tin rằng, với sự cộng hưởng các giá trị dòng kênh Vĩnh Tế sẽ trở thành hành trình du lịch mang tính chất cảnh quan sinh thái, lịch sử văn hóa, trên bộ dưới thuyền làm đa dạng hóa các loại hình du lịch địa phương phục, trải nghiệm đời sống thương hồ và đặc trưng mùa nước nổi”.
