Tuy nhiên, căng thẳng quân sự gần đây, đặc biệt sau tấn công khủng bố tại Kashmir vào tháng 4/2025 và quyết định đình chỉ IWT của Ấn Độ, làm dấy lên lo ngại về nguy cơ xung đột toàn diện, trong đó nguồn nước trở thành một vũ khí địa-chính trị.
Biểu tượng của chia sẻ lợi ích chung
Theo Reuters, Hiệp ước Nước sông Ấn được ký kết ngày 19/9/1960 tại Karachi (Pakistan) giữa Thủ tướng Ấn Độ Jawaharlal Nehru và Tổng thống Pakistan Ayub Khan, với sự trung gian của Ngân hàng Thế giới (WB). Đây là kết quả hứa hẹn sau một thập kỷ căng thẳng, bắt nguồn từ việc Anh trao trả độc lập cho Ấn Độ năm 1947 cùng thời điểm Pakistan được thành lập, tạo nên một cuộc phân chia lãnh thổ giữa hai nước.
Cuộc phân chia năm 1947 không chỉ chia cắt lãnh thổ mà còn làm gián đoạn hệ thống thủy lợi phức tạp của lưu vực sông Ấn, một trong những hệ thống sông lớn nhất thế giới. Lưu vực này gồm sáu con sông chính: Indus, Jhelum, Chenab, Ravi, Beas và Sutlej, cung cấp nước cho hàng trăm triệu người ở cả hai quốc gia. Tuy nhiên, phần lớn thượng nguồn của các con sông này nằm ở Ấn Độ, đặc biệt tại Jammu và Kashmir, trong khi Pakistan phụ thuộc vào các dòng sông này cho nông nghiệp và sinh hoạt.
Ngay sau khi phân tách, tranh chấp về quyền kiểm soát nguồn nước nổ ra. Năm 1948, Ấn Độ tạm thời cắt dòng của một số kênh nước sang Pakistan, gây ra cuộc khủng hoảng nông nghiệp tại quốc gia láng giềng. Sự kiện này làm dấy lên lo ngại, nước có thể trở thành “vũ khí” trong các cuộc xung đột tương lai, đặc biệt khi Kashmir - nơi đặt nguồn của nhiều con sông - trở thành tâm điểm tranh chấp lãnh thổ.
Nhận thấy nguy cơ xung đột trên, WB đã đề xuất làm trung gian hòa giải năm 1951. Sau nhiều vòng đàm phán, IWT được xây dựng dựa trên nguyên tắc phân chia quyền sử dụng các con sông thay vì chia sẻ nguồn nước chung. Theo Hiệp ước, ba con sông phía đông (Sutlej, Beas, Ravi) giao cho Ấn Độ kiểm soát; ba con sông phía tây (Indus, Jhelum, Chenab) giao cho Pakistan. Ấn Độ được phép sử dụng nước chủ yếu cho mục tiêu phi tiêu thụ như thủy điện, trong khi Pakistan hưởng 80% tổng lượng nước của lưu vực sông Ấn Độ, phản ánh sự phụ thuộc lớn của quốc gia này vào hệ thống sông. Hiệp ước thiết lập Ủy ban Nước sông Ấn thường trực (PIWC) để giám sát việc thực thi, giải quyết tranh chấp. Các quy định về chia sẻ dữ liệu, xây dựng công trình thủy lợi và cơ chế tài chính quốc tế cũng được đưa ra để bảo đảm tính minh bạch.
IWT được coi là yếu tố “ngoại lệ” giữa Ấn Độ và Pakistan. Trong bối cảnh hai nước trải qua ba cuộc chiến tranh (1947-1948, 1965, 1971) và vô số cuộc xung đột biên giới, Hiệp ước vẫn đứng vững như biểu tượng của hợp tác vì lợi ích chung. Nó không chỉ bảo đảm an ninh nguồn nước mà còn ngăn chặn xung đột leo thang trong khu vực nhạy cảm về địa-chính trị.
IWT là một trong những Hiệp ước chia nguồn nước phức tạp nhất thế giới, với 12 điều khoản và tám phụ lục, quy định chi tiết về quyền, nghĩa vụ của hai bên. Ấn Độ được sử dụng không giới hạn nước từ sông Sutlej, Beas và Ravi, nhưng phải để dòng chảy tự nhiên của ba sông phía tây đến Pakistan; có thể xây dựng các công trình thủy điện trên các sông phía tây nhưng không làm giảm đáng kể lưu lượng nước. Pakistan nhận được phần lớn nước từ sông Indus, Jhelum và Chenab nhưng phải chia sẻ dữ liệu và phân phối hợp lý nước với Ấn Độ trong việc xây dựng các công trình hạ tầng.
Về cơ chế giám sát và quyết định giải quyết tranh chấp, PIWC gồm hai ủy viên, một người từ mỗi quốc gia, chịu trách nhiệm giám sát việc thực thi Hiệp ước và tổ chức các cuộc họp định kỳ. Nếu tranh chấp không được giải quyết qua PIWC, hai bên có thể yêu cầu bên thứ ba trung lập (WB) hoặc đưa ra vấn đề Tòa án Trọng tài thường trực (PCA) tại The Hague (Hà Lan). Cả hai phải cung cấp thông tin về dòng chảy, dự án thủy lợi và các giải pháp điều tiết nguồn nước.
IWT được thiết kế để thích ứng với những thay đổi về công nghệ và môi trường. Hiệp ước cho phép Ấn Độ xây dựng các đập thủy điện trên các sông phía tây, miễn là không lưu trữ nước hoặc làm gián đoạn dòng chảy. Điều này đã giúp Ấn Độ phát triển các dự án như đập Baglihar và Kishanganga, dù không tránh khỏi tranh cãi.
Thách thức đối với IWT
Mặc dù IWT từng được ca ngợi là bền vững, nhưng các yếu tố địa-chính trị, môi trường và xã hội những thập kỷ gần đây đặt Hiệp ước trước thách thức chưa từng có. Biến đổi khí hậu làm thay đổi đáng kể lưu lượng nước trong lưu vực sông Ấn. Theo Ủy ban Liên chính phủ về biến đổi khí hậu (IPCC), băng tại dãy Himalaya - nguồn cung cấp nước chính cho các sông - đã giảm khiến lưu lượng sông Ấn giảm 22% kể từ 1960.
Theo The Independent, cả Ấn Độ và Pakistan đều đối mặt tình trạng khan hiếm nước nghiêm trọng. Tại Pakistan, lượng nước bình quân đầu người giảm từ 5.000 m³/năm những năm 1950 xuống còn 1.000 m³/năm, dưới ngưỡng an toàn. Tại Ấn Độ, nhu cầu nước tăng cao do dân số bùng nổ và phát triển nông nghiệp, trong khi nguồn cung cấp bị đe dọa bởi biến đổi khí hậu. Sự khan hiếm này làm gia tăng áp lực lên IWT, khi cả hai nước tìm cách tối đa hóa quyền lợi từ các con sông được phân chia.
Tiếp đó là tranh chấp về các dự án thủy điện. Gần đây, các dự án thủy điện của Ấn Độ trên các sông phía tây gây ra cuộc tranh cãi gay gắt. Pakistan cáo buộc Ấn Độ xây các đập Baglihar, Kishanganga và Ratle vi phạm IWT, làm giảm lượng nước và thay đổi dòng chảy. Những tranh chấp này không chỉ là vấn đề kỹ thuật mà còn mang tính chính trị. Pakistan cho rằng, Ấn Độ đang sử dụng các dự án thủy điện như một công cụ để gây áp lực, đặc biệt trong bối cảnh căng thẳng ở khu vực Kashmir.
Kashmir, nơi đặt nguồn của nhiều con sông, hiện là tâm điểm xung đột giữa Ấn Độ và Pakistan. Các vụ tấn công khủng bố tại khu vực do Ấn Độ kiểm soát như vụ Pulwama năm 2019 (khiến 44 binh sĩ thiệt mạng) hay Pahalgam năm 2025 (26 du khách thiệt mạng), thường được Ấn Độ đẩy trách nhiệm cho các nhóm vũ trang có trụ sở tại Pakistan. Những động thái trên đã thúc đẩy IWT vào tâm điểm tranh luận, khi Ấn Độ đe dọa sử dụng nguồn nước như một “đòn bẩy ngoại giao”.
Trong thập kỷ qua, cả hai bên đều có những hành động làm suy yếu tính pháp lý của IWT. Năm 2023, Ấn Độ liên tục điều hướng hoạt động của một số con sông với Pakistan, vi phạm Điều 6 của IWT. Đáng chú ý, New Delhi đã chuyển hướng nước từ sông Chenab và Jhelum để vận hành các dự án thủy điện mới, khiến lượng nước giảm 35% và gây thiệt hại nghiêm trọng cho cộng đồng hạ nguồn (Pakistan). Đáp lại, Pakistan tuyên bố đình chỉ Hiệp định Simla (1972) về công nhận lãnh thổ tại Kashmir và từ chối tham gia cuộc họp của PIWC, qua đó làm tê liệt cơ chế giải quyết tranh chấp. Sự thiếu tin cậy này đã đưa IWT vào trạng thái mong manh chưa từng thấy.
Ngày 22/4/2025, vụ xả súng đã xảy ra tại khu nghỉ dưỡng Pahalgam, Jammu và Kashmir, do nhóm Kháng chiến Kashmir (TRF) thực hiện, khiến 26 người thiệt mạng, trong đó có 25 công dân Ấn Độ. Ấn Độ cáo buộc TRF có liên hệ với tổ chức khủng bố Lashkar-e-Taiba tại Pakistan, cho rằng Islamabad “tài trợ”. Pakistan lập tức bác bỏ và gọi cáo buộc trên của Ấn Độ là “vô căn cứ”.
Ngày 23/4/2025, Ấn Độ đình chỉ IWT lần đầu trong lịch sử 65 năm của Hiệp ước, đóng cửa biên giới đất liền Attari và xóa bỏ thị thực cho công dân Pakistan. Thủ tướng Modi tuyên bố: “Nước của Ấn Độ sẽ chỉ của Ấn Độ”. Ngay sau đó, Ấn Độ đóng van xả nước qua đập Baglihar trên sông Chenab, làm dấy lên lo ngại về an ninh nguồn nước tại Pakistan. Pakistan gọi hành động của Ấn Độ là “hành động tuyên chiến”, cảnh báo đáp trả.
Việc Ấn Độ đình chỉ IWT và đóng van xả nước đã biến nguồn nước thành một công cụ trừng phạt, làm tăng nguy cơ xung đột trong tương lai. Pakistan, với nền kinh tế phụ thuộc lớn vào nông nghiệp và nguồn nước từ sông Indus, dễ bị tổn thương trước các hành động tương tự. Trong khi đó, Ấn Độ cũng đối mặt áp lực từ Trung Quốc, quốc gia kiểm soát các con sông bắt nguồn từ Tây Tạng, vốn cung cấp một phần đáng kể nước cho Ấn Độ.
Cả Ấn Độ và Pakistan đều sở hữu kho vũ khí hạt nhân đáng kể. Một cuộc xung đột toàn diện, dù bắt nguồn từ tranh chấp nguồn nước hay lãnh thổ, có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng. Để tránh tình trạng tồi tệ hơn, cả Ấn Độ và Pakistan cần đàm phán khôi phục lại IWT, trong đó hai bên cần tái cam kết với Hiệp ước, với sự giám sát chặt chẽ hơn từ WB hoặc Liên hợp quốc. Các sáng kiến khu vực như dự án đường ống khí cụ TAPI (Turkmenistan-Afghanistan-Pakistan-India) có thể cung cấp sự phụ thuộc lẫn nhau, giảm nguy cơ xung đột. Một giải pháp hòa bình lâu dài cho Kashmir, dù khó khăn, sẽ là “chìa khóa” để giảm căng thẳng và bảo vệ IWT.
