Cơ chế thúc đẩy hội nhập kinh tế
ECOWAS được thành lập vào ngày 28/5/1975 bởi 15 quốc gia Tây Phi, với mục tiêu ban đầu là thúc đẩy hội nhập kinh tế và tự chủ khu vực. Qua nửa thế kỷ tồn tại, khối đã mở rộng phạm vi hoạt động của mình, không chỉ dừng lại ở hợp tác kinh tế mà còn vươn tới giải quyết các vấn đề chính trị, an ninh và quản trị. Các cột mốc quan trọng trong lịch sử của ECOWAS gồm Kế hoạch Hành động Lagos (1980), Hiệp ước Abuja (1991) nhằm hài hòa các nỗ lực hội nhập lục địa, được sửa đổi năm 1993 mở rộng nhiệm vụ sang lĩnh vực hòa bình và an ninh, cùng với Nghị định thư năm 2001 về Dân chủ và Quản trị.
Một số hoạt động nổi bật khác gồm thành lập Chương trình tự do hóa thương mại ECOWAS (ETLS) năm 1979, nhằm thúc đẩy thương mại tự do bằng cách dần xóa bỏ thuế quan và rào cản phi thuế quan giữa các nước thành viên. Cũng trong năm này, Nghị định thư liên quan quyền tự do di chuyển của người, nơi cư trú và cơ sở kinh doanh đã được công bố vào tháng 6/1979, nhằm mục đích tạo điều kiện thuận lợi cho công dân di chuyển tự do giữa các quốc gia thành viên để thúc đẩy hội nhập khu vực và hợp tác kinh tế.
Năm 2003, ECOWAS đóng vai trò chủ chốt trong việc hỗ trợ các cuộc đàm phán hòa bình ở Liberia dẫn đến Hiệp định hòa bình toàn diện Accra được ký kết tại Ghana, sau đó triển khai lực lượng dưới tên Phái bộ ECOWAS tại Liberia (ECOMIL) để giám sát việc thực hiện thỏa thuận và duy trì an ninh. Năm 2021, ECOWAS làm trung gian hòa giải các cuộc khủng hoảng chính trị ở Guinea và Mali, sau đó đình chỉ tư cách thành viên của cả hai quốc gia này và triển khai các phái đoàn hòa giải để thúc đẩy quá trình chuyển đổi.
Nhân dịp kỷ niệm 50 năm thành lập ECOWAS, Đại sứ Yusuf Tuggar, Bộ trưởng Ngoại giao Nigeria, Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng ECOWAS, đã ôn lại hành trình của khu vực từ tình trạng phân mảnh hậu thuộc địa đến hội nhập khu vực. Ông Tuggar ca ngợi tầm nhìn của các nhà sáng lập ECOWAS và kêu gọi sự đoàn kết mới trong bối cảnh bất ổn toàn cầu và các thách thức khu vực. Đại sứ Yusuf Tuggar nói: “Lễ kỷ niệm vàng của ECOWAS phản ánh tầm nhìn của những người sáng lập khi đã tạo nên một cơ chế khắc phục tình trạng kém phát triển. Từ cộng đồng kinh tế khu vực, chúng tôi đã chuyển đổi sang hình mẫu hợp tác hiệu quả hơn, thể hiện qua các cơ chế đổi mới như Cộng đồng thuế quan và các sáng kiến lớn như Chương trình tự do hóa thương mại ECOWAS và Quỹ Điện lực Tây Phi”.
“Tuy nhiên, trước tình hình bất ổn toàn cầu và các thách thức ngày càng đe dọa sự ổn định, bao gồm chủ nghĩa cực đoan, biến đổi khí hậu (BĐKH) và gián đoạn kỹ thuật số, ECOWAS đứng trước nhiều thách thức lẫn cơ hội. Lần này, chúng tôi sẽ tận dụng quy mô, sự đoàn kết, sức trẻ và kỹ năng của mình để đáp ứng được những thách thức của ngày hôm nay”, ông nói thêm.
Tiến sĩ Omar Alieu Touray, Chủ tịch Ủy ban ECOWAS, nhấn mạnh vai trò của ECOWAS là một cộng đồng kinh tế khu vực hội nhập nhất ở châu Phi và kêu gọi sự đoàn kết và hợp tác sâu rộng hơn giữa các quốc gia thành viên. Những thành tựu đáng kể mà ECOWAS đạt được bao gồm việc thiết lập quyền tự do đi lại cho công dân giữa các nước thành viên, cho phép người dân di chuyển chỉ với hộ chiếu hoặc thẻ căn cước quốc gia; hay hợp tác về thuế quan. Ông Omar Alieu Touray nhấn mạnh, đó là những cột mốc quan trọng trong hành trình phát triển của khu vực. Ngoài ra, ECOWAS cũng đóng vai trò quan trọng trong các sứ mệnh gìn giữ hòa bình khu vực qua các hoạt động tại Liberia và Sierra Leone.
Thách thức đa chiều
Đề cập tầm quan trọng của ECOWAS và những nỗ lực cần thiết để vượt qua giai đoạn khó khăn, ông Selma Malika Haddadi, Phó Chủ tịch Ủy ban Liên minh châu Phi (AUC) cho biết: “Châu Phi đang đối mặt những thực tế đáng lo ngại trong thời kỳ bất ổn sâu sắc như căng thẳng địa-chính trị leo thang, BĐKH… Chênh lệch kinh tế ngày càng sâu sắc, nhiều cộng đồng dân cư chịu áp lực, rõ ràng đây không phải là những rào cản nhỏ. Những thách thức to lớn này đang thử thách sự hợp tác của các thể chế trong khu vực”.
Lễ kỷ niệm 50 năm ECOWAS diễn ra vào một trong những thời điểm khó khăn nhất trong những năm gần đây. Khối đang phải vật lộn với những thách thức phức tạp và đa chiều, bao gồm tình trạng bất ổn chính trị ngày càng tăng, các cuộc đảo chính quân sự và chia rẽ nội bộ sâu sắc. Đầu năm 2025, ba quốc gia do chính quyền quân sự lãnh đạo là Mali, Burkina Faso và Niger đã chính thức rút khỏi khối, làm gia tăng lo ngại về sự suy yếu của ECOWAS. Những sự kiện này không chỉ gây ra những rạn nứt nội bộ mà còn đặt ra câu hỏi về khả năng của ECOWAS trong việc duy trì sự thống nhất trong khu vực.
ECOWAS cũng đang đối mặt thách thức chồng chéo về an ninh khu vực và kinh tế. Mối đe dọa an ninh, chủ nghĩa khủng bố và bạo lực cực đoan đang hoành hành, đặc biệt là ở Sahel. Các tay súng lợi dụng tình trạng bất ổn hoặc căng thẳng biên giới giữa những quốc gia thành viên để chiếm giữ nhiều vùng đất ở Sahel và Hồ Chad. Chỉ số Khủng bố toàn cầu công bố tháng 3 vừa qua đã xếp khu vực Sahel vào vùng “điểm nóng” của khủng bố toàn cầu trong hai năm liên tiếp (2023 và 2024), chiếm hơn một nửa số ca tử vong do tiến công khủng bố trên toàn thế giới. Cùng lúc, giới chức cũng phải ứng phó nạn buôn bán ma túy và cướp biển. Những hoạt động này gây ra mối đe dọa đáng kể đến an ninh và ổn định của khu vực.
Bên cạnh đó, những khó khăn kinh tế gia tăng khi cả châu Phi đang tìm cách ứng phó với mức thuế quan thương mại và sự cắt giảm viện trợ từ các cường quốc thế giới, cùng với các vấn đề về quản trị và thể chế kém hiệu quả, cũng cản trở đáng kể hoạt động của ECOWAS. Sự chênh lệch lớn về phát triển kinh tế giữa những quốc gia thành viên tạo ra căng thẳng với nỗ lực hội nhập. Trong khi đó, tỷ lệ thất nghiệp và nghèo đói cao làm trầm trọng thêm bất ổn xã hội và là mầm mống gây ra bất ổn. Nghèo đói ở Tây Phi nói riêng và châu Phi nói chung là một vấn đề phức tạp và rộng khắp, ảnh hưởng hàng triệu người dân mỗi ngày.
Về mặt của cải kinh tế và nhân lực, châu Phi vẫn luôn tụt hậu so các châu lục khác, trước tiên là do hậu quả từ chế độ bóc lột thực dân của nước ngoài, sau đó là nạn tham nhũng và quản lý yếu kém từ bên trong. Dù có tài nguyên thiên nhiên phong phú, nhưng những hạn chế trên đều góp phần vào vấn đề đa chiều này. Các quốc gia thành viên hiện đối mặt gánh nặng nợ nần cao, hạn chế khả năng đầu tư vào phát triển. Khó khăn thêm chồng chất khi cơ sở hạ tầng không đầy đủ và rào cản thương mại cản trở tăng trưởng kinh tế khu vực.
Năm thập kỷ sau khi thành lập, ECOWAS vẫn được đánh giá là một trong những cộng đồng khu vực thành công và đa dạng nhất châu Phi. Thập kỷ tới được xem là giai đoạn mang tính quyết định để ECOWAS có thể tái cấu trúc và trở thành một thể chế đáng tin cậy cho hội nhập khu vực. Các chuyên gia đã cảnh báo khối cần khẩn trương xác định lại sứ mệnh của mình nếu không muốn đối mặt nguy cơ tan rã.
Với chiến lược Tầm nhìn 2050 (Vision 2050) được thông qua vào tháng 12/2021, ECOWAS đặt ra mục tiêu xây dựng một khu vực không biên giới, thúc đẩy hợp tác nâng cao, cải cách kinh tế và tăng cường thống nhất chính trị. Để đạt được những mục tiêu này, các nhà lãnh đạo cần phải giải quyết triệt để nguyên nhân gốc rễ của sự bất ổn, bao gồm tình trạng quản trị kém, phân hóa kinh tế và bạo lực cực đoan.
Việc tăng cường đầu tư vào các lĩnh vực như năng lượng, an ninh lương thực, cùng với tận dụng tiềm năng về nhân lực, là những yếu tố then chốt để xây dựng một ECOWAS mạnh mẽ, kiên cường và thịnh vượng hơn. Dù đối mặt nhiều khó khăn, các nhà lãnh đạo ECOWAS vẫn khẳng định cam kết của họ trong việc xây dựng một Tây Phi đoàn kết và hướng tới tương lai.
